Document Type : Original Article
Authors
1 PHD student, Department of systematic botany, Faculty of life sciences and biotechnology, Shahid Beheshti University of Iran.
2 Associate Professor, Department of systematic botany, Faculty of life sciences and biotechnology, Shahid Beheshti University of Iran
3 , Department of systematic botany, Faculty of life sciences and biotechnology, Shahid Beheshti University of Iran.
4 PHD student, Department of systematic botany, Faculty of life sciences and biotechnology, Shahid Beheshti University of Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
Mojgan Larti1* | Ahmad Reaza Mehrabian2 | Khadije Arabsalmani3 | Ali Sarvi4 | Maedeh Alaeifar5
|
Article Info |
Abstract |
|
|
Article type Research Article
Article history Received: 9 July 2023 Revised: 4 August 2023 Accepted: 13 August 2023 Published: 30 September 2023
Keywords: Conservation Ethnobotany Indigenous knowledge Sustainable invironment |
Ethnobotany is the study and investigation of how people of a particular tribe, culture or region use native plants in that area. In terms of plant biodiversity, Iran is one of the richest regions in Southwest Asia. Iran is one of the leading countries in ethnobotanical knowledge, due to the variety of medicinal plants in the country; natives of different regions of the country use them to treat many patients. The purpose of this study is to review the studies done in this field, especially in the direction of sustainable environmental protection and management. The research method included searching for articles in Google Scholar using ethnobotanical and related keywords. The results showed that in all communities, documenting and maintaining indigenous knowledge about plants can be particularly effective in protecting biodiversity. In general, documenting indigenous knowledge, recognizing plants, protecting plants by cultivating them in botanical gardens or wild nurseries in habitats, training local people to correctly collect plant species and formulating appropriate harvesting practices are measures that can be taken for conservation from natural resources. Supporting local people and their knowledge in the form of active and profitable partnerships and as a result improving the economic conditions of local communities can be very effective in reducing direct harvesting from the habitat and preserving the environment. |
|
|
Cite this article: Larti, M., Mehrabian, A., Arabsalmani, K., Sarvi, A., & Alaeifar, M. (2023). Ethnobotany, conservation and sustainable development. Research in Ethnobiology and Conservation, 1(1), 10-20. https//doi.org/10.22091/ethc.2023.9668.1002
©The Author(s). Publisher: University of Qom DOI: https//doi.org/10.22091/ethc.2023.9668.1002 |
||
مژگان لارتی 1*| احمدرضا محرابیان2| خدیجه عرب سلمانی3| علی سروی4| مائده علایی فر 5
|
اطلاعات مقاله |
|
چکیده |
||
|
نوع مقاله پژوهشی |
|
علم اتنوبوتانی به مطالعه و بررسی چگونگی استفاده افراد یک قوم، فرهنگ و یا ناحیه خاص از گیاهان بومی موجود در آن منطقه میپردازد. ایران از نظر تنوع زیستی گیاهی، یکی از غنیترین مناطق جنوب غربی آسیا میباشد. تنوع پوشش گیاهان دارویی در کشور باعث شده بومیان مناطق مختلف کشور برای درمان بسیاری از بیماران، از آن‌ها بهره ببرند و بدین دلیل ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در دانش اتنوبوتانی است. هدف این مطالعه مروری بر مطالعات انجام یافته در این زمینه بهویژه در راستای حفاظت و مدیریت پایدار محیط زیست است. روش تحقیق شامل جستجوی مقالات در گوگل اسکولار با استفاده از کلید واژههای اتنوبوتانی و مرتبط با آن بود. نتایج نشان داد که در تمام جوامع، مستندسازی و نگهداری دانش بومی در مورد گیاهان میتواند در حفاظت از تنوع زیستی مؤثر باشد. بهطورکلی مستندسازی دانش بومی، شناخت گیاهان، حفاظت از گیاهان با کشت آن‌ها در باغهای بوتانیک یا نهالستانهای وحشی در رویشگاهها، آموزش افراد محلی برای جمعآوری صحیح گونههای گیاهی و تدوین شیوههای برداشت مناسب، اقداماتی است که می‌توان در حفاظت از منابع طبیعی انجام داد. حمایت از افراد بومی و دانش آن‌ها با مشارکتهای فعال و انتفاعی و در نتیجه بهبود شرایط اقتصادی جوامع محلی، میتواند در کاهش برداشت مستقیم از رویشگاه و حفظ محیط زیست بسیار مؤثر باشد. |
||
|
تاریخچه دریافت: 18/04/1402 بازنگری: 13/05/1402 پذیرش: 22/05/1402 انتشار: 08/07/1402
کلیدواژه‌ها اتنوبوتانی حفاظت دانش بومی محیط زیست پایدار
|
||||
|
استناد: لارتی، مژگان، محرابیان، احمدرضا، عرب سلمانی، خدیجه، سروی، علی، و علایی فر، مائده (1402). قوم‌گیاه‌شناسی و حفاظت درون شیشه‌ای آویشن شیرازی.پژوهش‌های زیست قوم شناختی و حفاظت، 1(1)، 20-10. https//doi.org/10.22091/ethc.2023.9668.1002
ناشر: دانشگاه قم © نویسندگان. |
||||
مقدمه
اصطلاح اتنوبوتانی توسط جان دبلیو. هارشبرگ[1] در سال 1896 ابداع شد و به عنوان هنر جمعآوری گیاهان مفید توسط گروهی از مردم و شرح موارد استفاده از گیاهان در نظر گرفته شد (Difrakhsh et al., 2014). او این اصطلاح را مطالعه "گیاهان تولیدشده توسط مردمان بدوی و بومی" توصیف کرد و "اتنوبوتانی"[2] را به عنوان رشتهای پیشنهاد کرد که به وضعیت فرهنگی قبایلی میپردازد که از گیاهان برای غذا، حفاظت، دارو، پوشاک، شکار، تزئینی، حصارکشی، هیزم، چوبو غذا استفاده می‌کردند.
علم اتنوبوتانی به مطالعه و بررسی چگونگی استفاده افراد یک قوم، فرهنگ و یا ناحیه خاص از گیاهان بومی موجود در آن منطقه میپردازد. واژه اتنو به معنی قوم و بوتانی به معنی گیاهشناسی میباشد. بهطورکلی می‌توان گفت اتنوبوتانی، مطالعه روابط و کنشهای متقابل بین گیاهان و انسان است که لازمه آن داشتن دانش گیاهشناسی و مردمشناسی میباشد. مطالعات اتنوبوتانی منجر به مستند شدن تعدادی از گیاهان مفید، دارویی، سمی یا مورد استفاده در غذا میشود. بخش بسیار مهمی از منابع کسب اطلاعات در یک مطالعهی اتنوبوتانی مربوط به دادههای به دست آمده از زندگی طبیعی مردم یک قوم میباشد. پژوهش اتنوبوتانی، مستندسازی اطلاعات غیرمکتوب سنتی به منظور بهرهبرداری منطقی از منابع و حفاظت مؤثر از تنوع زیستی و اطلاعات فرهنگی میباشد. با توجه به تنوع پوشش گیاهی ایران و نیز منابع سنتی و علمی متعددی که در زمینه پزشکی سنتی از دیرباز به جا مانده است، این اطلاعات میتواند راهکارها و دستاوردهای ارزشمندی را برای یافتن گیاهان دارویی جدید و داروهای گیاهی ارائه نماید (Razmjoei et al., 2016). فورد[3] علم مطالعه اتنوبوتانیک را توسعه داد و درک سیستمهای دانش را از طریق استفاده از روشهای انسانشناسی گنجاند. در طول قرن گذشته، گیاهشناسی قومی به یک رشته علمی تبدیل شده است که بر رابطه مردم و گیاه به شیوهای چند رشتهای تمرکز دارد و نه تنها مجموعه و مستندسازی استفادههای بومی، بلکه اکولوژی، اقتصاد، فارماکولوژی، بهداشت عمومی و سایر رشتهها را نیز در برمی‌گیرد. در سالهای اخیر گیاهشناسی بومی به عنوان یک رشتة علمی با‌ارزش در حفاظت از دانش سنتی و گونهها به شکوفایی رسیده است. در هیمالیا گونه Dactylorhiza hatagirea یکی از گونههای مهم در معرض تهدید است که ارزش دارویی داشته و تقاضای زیادی در بازارهای ملی و بین‌المللی دارد که برنامههای حفاظتی برای این گونه توسط دولت اعمال شده است (Singh et al., 2023). جوامع محلی برای تهیة دارو، غذا، خوراک دام، جایگاه سکونت، ابزار خانه، زیرانداز خواب، سوخت و سایه‌بان به منابع طبیعی وابسته‌اند. در کنار این موارد برخی از گیاهان از ارزش‌های مذهبی و تجاری برخوردارند. مطالعات رشته کوه سلیمان در پاکستان نشان داد که بسیاری از گونهها به عنوان سوخت و غذای دام مورد استفاده قرار میگیرند درحالی‌که بیشتر این گونهها دارای خواص درمانی هستند و نیاز به حفاظت دارند (Shah, 2023). در حال حاضر، این علم به طور فزایندهای در توسعه برنامههای مراقبتهای بهداشتی و حفاظت در نقاط مختلف جهان ارزشمند شده است. دانش زیست فرهنگی بومی[4](Indigenous biocultural Knowledge) بیش از دو دهه است که ستون استراتژیهای مدیریت زیست محیطی در نپال است. تلاش بر این است که اطمینان حاصل شود جوامع بومی در "طبیعت" زندگی میکنند و از آن به شیوهای پایدار بهرهمند میشوند (O’Neill and Rana, 2016). مطالعات انجام شده بر روی سبزیهایی که برگ آن‌ها مورد استفاده قرار میگیرد در جنوب غربی نیجریه نشان داد که تعدادی از آن‌ها ارزش دارویی بالایی داشتند و لزوم حفاظت آن‌ها بررسی شد (Onuminya et al., 2023).
اتنوبوتانی در ابتدا به عنوان یک رشته مطالعاتی محدود به کاربرد گیاهان مطرح شد، اما امروزه یک رشته گیاهشناسی و قومشناسی است که با سایر رشتههای علمی مانند تاریخ محیط زیست، بومشناسی سیاسی و فرهنگی، اخلاق محیط زیست و احیای محیط زیست ارتباط نزدیک دارد. تخریب محیطزیست و سو مدیریت همراه با تخریب زبان و فرهنگ، به اهداف خلاقانه اتنوبوتانیست‌ها[5] دامن زده است و باعث جلب نظر آن‌ها برای حفظ تنوع زیستی و فرهنگی با مشارکت جوامع بومی و محلی میباشد. شعار آن‌ها «مبارزه برای حفظ یکپارچگی فرهنگها و زبانها با حفظ محیط زیستی که در آن قرار دارند» میباشد (Nolan and Turner, 2011). اتنوبوتانی راههایی را نشان میدهد که گیاهشناسی قومی میتواند به حفاظت از تنوع زیستی کمک کند، بهویژه با توجه به مستندسازی و نگهداری دانش بومی و محلی گیاهان با گنجاندن دانش بومی و استفاده در فرآیند تحقیقات علمی، فرضیههای جدیدی برای حفظ پایدار منابع ایجاد میشود. با توجه به تخریب شدید رویشگاههای طبیعی گونههای گیاهی و برداشت بیرویه گیاهان دارویی، هدف از این مقاله بررسی نقش دانش اتنوبوتانی در حفاظت پایدار گونههای گیاهی با استناد بر مطالعات انجام یافته در سالهای اخیر میباشد.
بیش از 50000 گیاه در سراسر جهان برای اهداف دارویی استفاده میشوند. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی WHO[6]، سه چهارم جمعیت جهان توانایی خرید داروهای مدرن را ندارند و به داروهای گیاهی سنتی متکی هستند. اسناد استفاده قومی از گیاهان در شبه‌قاره هند یافت میشود، انواع استفاده از گیاهان در عبادت، دارو، غذا، سوخت و به عنوان ابزار کشاورزی در ادبیات هند و در کتب مذهبی هندوها (4000 و 400 قبل از میلاد) ذکر شده است. اگرچه مفاهیم قومشناسی در دهه 1870 بهخوبی توضیح داده شد، عناصر این علم بسیار قبل از آن یعنی از قرن 16 در هند مشهود بود (Petran et al., 2020). وجود گروه‌های چند قومیتی و پوشش گیاهی متنوع هند را به یکی از کانون‌های این دانش تبدیل کرده است. مطالعات انجام شده به عنوان بخشی از پروژه تحقیقاتی هماهنگی کل هند در مورد قومیت‌شناسی نشان داد که قبایل هند از بیش از 9500 گونه گیاهی برای برآوردن نیازهای مختلف استفاده میکنند. آن‌ها از 7500 گونه گیاهی وحشی برای اهداف دارویی، 3900 گونه برای غذا، 525 گونه برای طناب و فیبر، 400 گونه برای علوفه، حدود 300 گونه استفاده میکنند. در پاکستان نیز حدود 6000 گونه از گیاهان گل‌دار شناسایی و ثبت شده است و در این میان بیش از 600 گونه گیاهی دارای ارزش دارویی هستند (Petran et al., 2020).
در اروپا اکثر دانش قومشناسی دارویی ریشه در فرهنگ‌های یونانی و رومی دارد و اساساً تحت تأثیر آثار دیوسکوریدس[7]، پلینی بزرگ[8]، جالینوس[9]، تئوفراستوس[10] و بقراط[11] است. در اروپای غربی و مرکزی، گیاهشناسی نقش مهمی در کشف دارو از قرن نوزدهم ایفا کرده است. همچنین مشخص شده است که قبل از قرن بیستم، پزشکی اروپایی عمدتاً بر اساس داروهای مشتق شده از گیاهان مدیترانهای (با برخی مواد افزودنی از خاورمیانه، آسیا و آمریکا) بوده است. در برخی از کشورهای اروپای شرقی مانند لهستان، استونی، بوسنی و هرزگوین و روسیه، منابع اتنوبوتانیکی قبلاً بهطور کامل مورد مطالعه قرار گرفته یا در چندین بررسی اتنوبوتانیک به فعلیت رسیده است (Petran et al., 2020). مطالعات زیادی در رابطه با اتنوبوتانی در سالهای مختلف انجام شده است که به برخی از آن‌ها که رویکرد حفاظتی دارند، اشاره خواهد شد. در مطالعهای در شرق مونتانا[12] که در رابطه با دانش بومی سرخپوستان شاین[13] انجام شد، 138 گونه گیاهی شناسایی شد، استفاده و نحوه تهیه آن‌ها بررسی و به نقش آن‌ها در فرهنگ شاین به عنوان غذا، دارو یا نقش مذهبی اشاره گردید. حفاظت و کشت برخی گیاهان که جنبه مذهبی دارند توسط بومیان منطقه انجام میشود (Hart, 1981). اولین مطالعه اتنوبوتانی در نپال در سالهای 1802-1803 انجام شد. سپس در سال 1820-1821 ادامه یافت. اما اولین مقاله اتنوبوتانی منتشر شده با تأکید بر گیاهان دارویی در دهه 1980 انجام شد. در این مطالعه گیاهان دارویی جمعیتهای کوپک و بومی بررسی و برای حفاظت دانش بومی منتشر شده است (Kunwar et al., 2008). اتنوبوتانی تیره خرزهره[14] (Omino and Kokwaro, 1993)، اتنوبوتانی تیره پیچاناریان[15] (Gentry, 1992)، اتنوبوتانی و حفاظت از گیاهان میوهدار خوراکی در اندونزی (Suwardi et al., 2020)، تنوع گیاهی در غرب اتیوپی، اکولوژی[16]، اتنوبوتانی[17] و حفاظت (Awas, 2007)، مروری بر تاکسونومی[18]، پراکنش، اتنوبوتانی و جایگاه حفاظتی گونه Cordia Africana از تیره گاوزبان[19] (Alemayehu et al., 2016)، حفاظت و استفاده پایدار از گیاهان دارویی (Chen et al., 2016)، مروری بر اتنوبوتانی استرالیا (Clarke, 2003) که در این مقاله بینشی جدید در راستای شناخت گیاهان و تغییر مدیریت زمین برای بهرهبرداری پایدار مورد توجه میباشد. در هیمالیای هند اتنوبوتانی گونههای محلی ترجیحی با بررسی پیامدهای زیست محیطی مطالعه شد (Kala, 2007).
یکی از شاخههای مهم اتنوبوتانی مطالعه گیاهان دارویی است. شناخت و حفاظت از گونههای دارویی میتواند یکی از راههای مدیریت پایدار و حفظ دانش مرتبط با استفاده از آن‌ها باشد. کشور ایران از نظر تنوع زیستی گیاهی، یکی از غنیترین مناطق جنوب غربی آسیا میباشد. وجود 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهان، شرایط مساعدی را برای رشد و نمو گیاهان متنوع دارویی در سراسر کشور مهیا کرده است. تنوع پوشش گیاهان دارویی در کشور باعث شده بومیان مناطق مختلف کشور برای درمان بسیاری از بیماران، از آن‌ها بهره ببرند و بدین دلیل ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در دانش اتنوبوتانی است. اولین مطالعه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی را در ایران، هوپر و فیلد[20] انجام داده‌اند و در سال 1937 کتابی تحت عنوان (useful plants and drugs of Iran and Iraq) به چاپ رساندند. مطالعات مشابهی نیز در مقیاس منطقهای و استانی در نواحی مختلف کشور انجام شده است. برای نمونه (Ghorbani, 1995) در کتابی تحت عنوان گیاهان دارویی ترکمن‌صحرا، با معرفی 11 گونه، گیاه دارویی در منطقه، پراکنش و موارد مصرف آن‌ها را ذکر کرده است. همچنین حسینی و همکاران طی تحقیقات ۴ ساله در استان گلستان، تعداد 409 گونه گیاه دارویی، متعلق به 95 تیره را برای این استان ثبت کرده‌اند. در سالهای اخیر در ایران نیز پروژههای تحقیقاتی فراوانی در زمینه اتنوبوتانی و جنبههای مختلف آن به ویژه کاربرد سنتی آن‌ها به مرحله اجرا رسیده است که از مهمترین آن‌ها در کشورمان می‌توان به بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان سیرجان در استان کرمان (Sharififar et al., 2013)، معرفی گیاهان پرمصرف در طب سنتی منطقه شرق مازندران (Ahwazi et al., 2013)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی حوزه آبریز شمال شرقی خلیج فارس (Dolatkhahi and Nabipour, 2013)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی منطقه سیستان (Iranmanesh et al., 2013)، معرفی گیاهان دارویی پرمصرف شهرستان دشتستان با تأکید بر کاربرد سنتی آن‌ها (Dolatkhahi and Ghorbaninejad, 2013)، مطالعه اتنوبوتانی شهرستان کازرون (Dolatkhahi et al., 2013)، بررسی مقدماتی تنوع زیستی گیاهان دارویی شهرستان ممسنی (Dolatkhahi and Amininejad, 2014)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی استان بوشهر (Sartavi and Gholamian, 2013). مطالعه اتنوفارماکولوژی[21] رودخانه حله در استان بوشهر (Rastgar et al., 2013)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی استان هرمزگان (Soltanipour and Rastgar, 2012) و جمعآوری و بررسی منتخبی از گیاهان شهرستان کاشان (Sajjadi et al., 2018) اشاره نمود. Khodayari و Amani (2013) با بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان ایذه (استان خوزستان) 84 گونه گیاهی دارویی متعلق به 35 تیره گیاهی شناسایی کردند. Kazemi و همکاران (2018) بررسی اتنوبوتانی و تنوع زیستی گیاهان دارویی سواحل ذخیره‌گاه میانکاله را گزارش دادند. Sharififar و همکاران (2013) با مطالعه اتنوبوتانی برخی از گیاهان دارویی ناحیه کوه جوپار استان کرمان دریافتند 65 گونه گیاهی که از 30 خانواده بودند، در منطقه مورد مطالعه وجود دارد. مطالعه اتنوبوتانی در بهبهان (Razmjoei et al., 2016)، فسا (Hatami and Zahedifar, 2015)، مبارکه اصفهان (Mardani-Nejad and Vazirpour, 2013)، منطقه زریوار در مریوان (Tabad and Jalilian, 2014)، شمال شرق خوزستان (Khodayari et al., 2013)، عجبشیر (Ahwazi et al., 2013) و همدان (Kalvandi et al., 2016) از سایر مطالعات انجام یافته در این زمینه است.
روش تحقیق
روش تحقیق بر اساس جستجوی اطلاعات مقالات منتشر شده در سالهای مختلف در دنیا و ایران انجام و مقالات مرتبط با گیاهشناسی قومی و ابعاد مختلف آن به ویژه در زمینه گیاهان دارویی، حفاظت و مدیریت محیط زیست و چشم‌اندازهای آینده این دانش با بررسی مقالات و کتابهای مرتبط بررسی شد. جستجو در Google Scholar و با عبارتهای "Ethnobotany"، "Ethnobotany and Medicinal Plants"، "Ethnobotany and conservation" و "Ethnobotany and environmental Management" برای منابع خارجی و در منابع داخلی نیز با کلید واژههای اتنوبوتانی، گیاهشناسی قومی و گیاهان دارویی، انجام شد.
نتایج
بررسی‌های اتنوبوتانی میتواند با تمرکز بر روی یک گونه که ارزش دارویی داشته و در نتیجه میتواند در معرض خطر برداشت بیرویه قرار گیرد انجام شود. به عنوان مثال گونه Dactylorhiza hatagirea در استرالیا (Singh, 2023) که یکی از گونههای مهم در معرض تهدید است که ارزش دارویی داشته و تقاضای زیادی در بازار ملی و بین‌المللی دارد که لزوم حفاظت پایدار این گونه مورد بررسی قرار گرفت و یا گونه Cordia africana یک درخت جنگلی برگ‌ریز است که بهطور گسترده از افریقای جنوبی تا عربستان سعودی و یمن را در برمی‌گیرد. کاربردهای مختلف این گونه از دارو، غذا، علوفه، تولید عسل و مالچ تا تولید الوار چوبی سبب استفاده تجاری از این گونه و قرارگرفتن آن در معرض خطر شده است (Alemayehu et al., 2016). در ایران بسیاری از گونههای دارویی شناخته شده در فرهنگ عمومی مردم که بهطور سنتی از دیرباز مورد استفاده قرار میگیرند، در معرض خطر میباشد. جنس Ferulago شامل گیاهان چندمنظوره با ارزش دارویی، صنعتی و حفاظت خاکی و بومی ایران است که اخیراً جزء گیاهان در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی شدهاند. گونه چویل ترکمنیFerulago subvelutina که انحصاری ایران بوده و اطلاعات اندکی از خصوصیات اکولوژیکی، فیزیولوژیکی و مورفولوژیکی آن در دسترس میباشد (Narimani et al., 2021). مثال دیگر گیاه مورخوش (Zhumeria majdae)، گونه‌ای دارویی، انحصاری و در معرض انقراض است که از ارتفاع 520 تا 1450 متر از سطح دریا در شیب‌های بسیار تند مناطق صخره‌ای و کوهستانی جنوب کشور پراکنش دارد (Soltanipour et al., 2018). جایگاه حفاظتی گونههای دارویی انحصاری جنس مرزه در ایران، بر اساس معیارهای جهانی حفاظت از طبیعت در گروه در بحران انقراض قرار گرفتند. برداشت بیرویه بر کاهش جمعیت این گیاهان، مؤثر بوده است. ممنوعیت چرای دام در محدوده رویشگاه و ممنوعیت برداشت برای مصارف دارویی این گیاه بایستی اعلام شود (Mohebbi et al., 2016).
مطالعات اتنوبوتانی میتواند در رابطه با خانوادههای گیاهی صورت گیرد. مثلاً مطالعه اتنوبوتانی خانواده خرزهره که نشان داد 25 گونه از 16 جنس این خانواده در طب سنتی مورد توجه هستند. 19 گونه دارویی هستند که در درمان بیماریهای پوستی مورد استفاده قرار میگیرند. سایر جنسها برای اهداف غیر دارویی مانند علوفه، چوب، رنگ و عطر استفاده میشوند (Omino and Kokwaro, 1993). بررسی گیاهان تیره پیچاناری نیز نشان داد که گیاهان این تیره شامل درختان زینتی و چوبی هستند که برخی از آن‌ها در صنایع دستی محلی نیز اهمیت دارند و استفاده تجاری از آن‌ها اهمیت حفاظت از این گونهها را بیشتر کرده است (Gentry, 1992). مروری بر کاربردهای سنتی گیاهان دارویی تیره شببو در ایران (Dehshiri, 2020) نشان داد که گونههای Descurainia Sophia، Lepidium draba و Capsella bursa-pastoris به ﺗﺮﺗﻴﺐ دارای بیشترین ﻣﺼﺮف دارویی در ایران ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ. دانه بیشترین قسمت مورد استفاده گیاهان این تیره بوده است. در مجموع، نتایج نشان دارد که کاربرد محلی عمده این گیاهان در زمینه درمان ناراحتی‌های گوارشی و تنفسی است. بررسی تیره تاجخروس در پاکستان نشان داد که این تیره از نظر شیمیایی حاوی متابولیتهای ثانویه زیادی است که به عنوان ضد التهاب، ضد تب، ضد اسپاسم و ضدعفونی کننده مورد استفاده قرار میگیرند (Khan et al., 2017).
در قوم گیاهشناسی منطقهای، که روشی رایج در اتنوبوتانی است، مطالعات بسیاری همراه با جمعآوری و شناسایی گیاهان دارویی در مناطق مختلف انجام شده است و نتایج ارزشمندی نیز به همراه داشته است. به عنوان مثال در تحقیقی که در زمینه جمعآوری و بررسی منتخبی از گیاهان شهرستان کاشان انجام گرفت، نتایج نشان داد که تعداد زیادی از این گیاهان در زمینه بیماریهای گوارشی و تنفسی مورد استفاده قرار میگرفتند و برخی از این گیاهان از ارزش اقتصادی بالایی برخوردارند (Sajjadi et al., 2018). 6Khodayari و Amani (2013) با بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان ایذه (استان خوزستان) 84 گونه گیاهی دارویی متعلق به 35 تیره گیاهی شناسایی کردند که تیره‌های کاسنی[22] با 12 گونه تیره چتریان[23] با 11 گونه تیره نعناعیان[24] تیره بقولات[25] با 8 گونه گیاهی دارای بیشترین کاربرد بودند. Kazemi و همکاران (2018) با بررسی اتنوبوتانی و تنوع زیستی گیاهان دارویی سواحل ذخیره‌گاه میانکاله گزارش دادند که از 175 گونه شناسایی شده در منطقه ساحلی 44 گونه دارای ارزش دارویی هستند که شاخصترین آن‌ها شامل، Rubus sanctus، Plantago psyllium و Artemisia annua, Punica granatum، Mespilus germanica، Verbena officinalis و Hypericum perforatum میباشد. همچنین Sharififar و همکاران (2013) با مطالعه اتنوبوتانی برخی از گیاهان دارویی ناحیه کوه جوپار استان کرمان دریافتند 65 گونه گیاهی که از 30 خانواده بودند در منطقه مورد مطالعه وجود دارد و خانواده نعناعیان بیشترین تعداد گونه را به خود اختصاص داده بود.
گیاهان دارویی بهعنوان منابع ارزشمندی در محصولات گیاهی با سرعت زیادی در حال از بین رفتن هستند. طبق گزارش اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و صندوق جهانی حیات وحش، بین 50000 تا 80000 گونه گیاهی گل‌دار در سراسر جهان برای اهداف دارویی استفاده میشود. در این میان، حدود 15000 گونه در معرض خطر انقراض ناشی از برداشت بیرویه و تخریب زیستگاه هستند و 20 درصد از منابع وحشی آن‌ها با افزایش جمعیت انسانی و مصرف گیاهان تقریباً تمام شده است. بررسی مطالعات قومی گیاهشناسی[26] میتواند بینشی در مورد راههایی که جوامع به صورت محلی با منابع زیست محیطی خود تعامل دارند، ارائه دهد. به عنوان مثال در استرالیا گیاهشناسی قومی خواص گیاهان و پتانسیل آن‌ها را برای استفاده گسترده در جامعه مطالعه میکند و با بررسی تقویمهای فصلی بومی، تغییراتی در شیوههای مدیریت و حفاظت گونهها در برخی مناطق میشود (Clarke, 2003). مطالعات اتنوبوتانیکی این پتانسیل را دارد که دانش محلی و علمی را برای پیشبرد اهداف حفاظت از زیست فرهنگی گردهم‌آورده و ادغام کند. نتایج پژوهش Vezin و Rokanaldin (2009) نشان داد که شیوههای بومی مبتنی بر دانش بومی حفاظت از آب و خاک، نقش مؤثری بر مدیریت بهینه آب و حفاظت از خاک دارد. به عنوان مثال در هیمالیای هند بررسی اتنوبوتانی، ترجیحات مردم محلی را بررسی کرده و نشان داد که در مجموع 32 گونه دارویی، 16 گونه باغی، 22 گونه علوفهای و 20 گونه چوبزا ارجحترین گونهها برای استفاده مردم محلی هستند. 12 گونه دارویی در معرض خطر انقراض میباشند که برنامههای حفاظتی برای کنترل آن‌ها در هر منطقه پایهریزی شده است (Kala, 2007). نتایج مطالعات (Warren and Michael, 1992) Warren و Michael (1992) نشان داد دانش بومی به مردم محلی در حفاظت از گونههای گیاهی درختی و اجتناب از پرورش گونههای خارجی نه چندان سازگار با شرایط سخت و به حداقل رساندن خسارت کمک کرده است.
بحث
با گنجاندن دانش بومی و استفاده از آن در تحقیقات علمی، فرضیههای جدیدی برای حفظ پایدار منابع ایجاد میشود. توجه به دانش بومی گیاهان میتواند برای توسعه اقدامات مدیریتی مناسب مورد استفاده قرار گیرد. مثلاً در مطالعه انجام یافته در مراتع ییلاقی پلور مازندران Azar et al., 2021)) با توجه به شرایط خاص منطقه، مردم ساکن در این منطقه کوهستانی از دیرباز نیازهای خویش را از محیط طبیعی تأمین مینمایند. استفاده از مرتع برای چرای دام و تأمین علوفه و تولید محصولات لبنی به شکل سنتی، تولید گیاهان دارویی و اغذیه متنوع و تولید عسل و فرآوردههای آن از ویژگیهای بارز منطقه است که همگی بهطور سنتی و مبتنی بر دانش محلی انجام میپذیرد. از آنجایی که پلور در مسیر جاده تهران ـ شمال قرار داشته و به راحتی قابل دسترس است و سالانه هزاران گردشگر داخلی از این منطقه عبور نموده و توقف کوتاهی دارند، لذا با مدیریت صحیح و مبتنی بر دانش بومی می‌توان علاوه بر جذب گردشگر، ایجاد اشتغال، درآمدزایی، حفظ فرهنگ و سنن بومی منطقه به حفاظت از عرصههای منابع طبیعی بهویژه مراتع پرداخت. در مطالعه دیگری در شهرستان خلخال نشان داده شد که روستاییان شیوههای بومی حفاظت از آب و خاک را شناسایی کرده و به کار میبرند و این روشها در حفاظت پایدار از منابع زیستی اهمیت دارد Vezin and Rokanaldin, 2009)).
با توجه به نفوذ روزافزون تجاری‌سازی جهانی و تحول اجتماعی-اقتصادی، دانش بومی در مورد استفاده از منابع گیاهی به طور مداوم در حال کاهش است. از سوی دیگر دانش بومی به تدریج در برخی مناطق روبه فراموشی است و تنها تعداد معدودی از افراد مسن، این دانش را به همراه دارند و به نظر می‌رسد که بدون انتقال این اطلاعات به نسلهای بعد و ثبت آن‌ها، احتمال از بین رفتن این دادهها افزایش یابد. لذا جمعآوری و مستندسازی این دادهها بسیار حائز اهمیت است. آموزش اعضای جوامع محلی برای بهرهبرداری صحیح از پوشش گیاهی، توسعه برنامههای مدیریتی صحیح کشت گیاهان مورد استفاده در جوامع محلی به منظور حفظ پوشش گیاهی و توسعه اقتصادی جوامع بسیار اهمیت دارد. آموزش برای توسعه پایدار شامل افزایش دانش، توسعه مهارتهای جوامع محلی و ارتقای رفتار برای پایداری محیط زیست طبیعی است و دانش بومی موارد زیادی برای ارائه به این مقوله دارد (Therese, 2017).
حفاظت از محیط زیست طبیعی بر اساس دانش، عملکرد، اعتقادات و اولویت‌های جوامع محلی متفاوت است. یکی از راهکارهای مفید حمایت از جوامع سنتی در قالب مشارکت فعال و انتفاعی است که به نفع طرفین باشد. مثال موردی گونه Cordia Africana است که طی برنامهای دولت اتیوپی تعدادی از کشاورزان را ملزم به کشت این گونه نمود و این مدیریت و کسب منافع از گونه محلی، سبب علاقه مردم به حفاظت از این گونه با ارزش شده است (Alemayehu et al., 2016). شایان توجه است که زمانی برداشت گیاهان از طبیعت محدود خواهد شد که اقدامات لازم برای بهبود شرایط اقتصادی در جوامع محلی فراهم گردد.
در نهایت باید توجه داشت که مستندسازی دانش بومی، شناخت گیاهان، حفاظت از گیاهان با کشت آن‌ها در باغهای گیاهشناسی یا نهالستانهای وحشی در رویشگاهها، آموزش افراد محلی برای جمعآوری صحیح گونههای گیاهی و تدوین شیوههای برداشت مناسب، اقداماتی است که می‌توان در راستای حفاظت از منابع طبیعی و گونههای گیاهی انجام داد.
تشکر و قدردانی
از داوران محترم به خاطر ارائه نظرات علمی و ساختاری سپاسگزاری میشود.
)