بررسی تنوع و پایداری صفات مورفولوژیکی و اسانس در فرآیند حفاظت و اهلی‌سازی چهار گونه آویشن بومی ایران

Evaluation of diversity and stability of morphological traits and essential oil in the conservation and domestication process of four native Iranian Thymus species

Ziba Bakhtiar¹ | Mohammad Hossein Mirjalili^2*

1. MSc, Department of Agriculture, Medicinal Plants and Drugs Research Institute, Shahid Beheshti University, 1983969411, Tehran, Iran. z.bakhtyar@yahoo.com
2. Corresponding Author, Professor, Department of Agriculture, Medicinal Plants and Drugs Research Institute, Shahid Beheshti University, 1983969411, Tehran, Iran. E-mail: m-mirjalili@sbu.ac.ir

بررسی تنوع و پایداری صفات مورفولوژیکی و اسانس در فرآیند حفاظت و
 اهلی­سازی چهار گونه آویشن بومی ایران

زیبا بختیار¹| محمدحسین میرجلیلی^2*

¹ کارشناسی ارشد، گروه کشاورزی، پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. رایانامه:  z.bakhtyar@yahoo.com

²  نویسنده مسئول، استاد، گروه کشاورزی، پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. رایانامه: m-mirjalili@sbu.ac.ir

مقدمه

جمع­آوری گیاهان دارویی و معطر از طبیعت به منظور تأمین غذا و دارو از قدمت بالایی برخوردار است. برداشت بی­رویه این گیاهان باعث کاهش تدریجی برخی گونه­ها از رویشگاه­های طبیعی آن‌ها، فرسایش ژنتیکی و درنتیجه انقراض این گونه­ها
می­شود (Fekri Qomi et al., 2018). با این حال تاکنون توجه زیادی به کشت گیاهان دارویی و احیای زیستگاه آن‌ها نشده است. حفاظت از گیاهان در حال انقراض می­تواند توسط راهبردهای مختلفی از جمله حفاظت در خارج از محل (Ex situ conservation) به دست آید. این روش حفاظتی شامل مجموعه­ای از تکنیک­های اعمال شده در خارج از زیستگاه طبیعی گونه است که موجب بقای بسیاری از گونه­های در معرض خطر شده است  (Mestanza-Ramón et al., 2020). گونه­های دارویی ممکن است واکنش متفاوتی به کشت نشان دهند. در برخی موارد، پرورش و استقرار این گونه­ها در شرایط جدید بسیار مشکل است و ممکن است گیاه رشد نکرده و مواد مؤثره مورد نظر را تولید نکند. با این حال کشت گونه­های گیاهی پرمصرف می­تواند به عنوان یک عامل کاهش­دهنده برداشت ناپایدار از عرصه­های طبیعی مطرح شود (Mofokeng et al., 2022).

آویشن (Thymus sp.) با دارا بودن بیش از 250 گونه گیاهی، یکی از مهم‌ترین سرده­های تیره نعناعیان است که مراکز تنوع آن در منطقه مدیترانه و غرب آسیا است (Mousavi and Ghahremaninejad, 2022). چهارده گونه از این سرده در ایران پراکندگی دارد که چهار گونه آن از جمله آویشن ایرانی (Thymus persicus (Ronniger ex Rech.f.) Jalas)، آویشن دنایی (T. daenensis subsp. daenensis)، آویشن تالشی (T. trautvetteri Klokov & Desj.-Shost.) و آویشن کرمانی (T. caramanicus Jalas.) انحصاری هستند (Rechinger, 1982). آویشن ایرانی در آذربایجان غربی و زنجان رشد می­کند (Hassanpouraghdam et al., 2022). آویشن دنایی در ارتفاعات رشته­ کوه­ زاگرس و چند منطقه از رشته کوه البرز می­روید (Emami Bistgani et al., 2022). یکی از گونه­هایی که پراکنش وسیعی در شمال و غرب ایران دارد، آویشن کرک­آلود (Thymus pubescens Boiss.) است (Zarezadeh et al., 2013; Ghasemi Pirbalouti et al., 2015). آویشن کرمانی نیز در اصفهان، کرمان و سمنان رویش دارد (Hadian et al., 2014). در شکل 1 مناطق پراکندگی این گونه­ها در ایران نشان داده شده است.

شکل 1. نقشه پراکندگی چهار گونه­ آویشن مورد مطالعه در ایران

مطالعات قوم گیاه‌شناسی با مطالعه تعاملات انسان با گیاهان، در بسیاری از زمینه­های مورد توجه جهانی از جمله امنیت غذایی، تغییرات آب و هوا و حفاظت از تنوع زیستی گیاهان کاربرد دارد. قوم گیاه‌شناسی شاهدی بر استفاده گسترده از غذاها و داروها از گونه­های وحشی گیاهی توسط افراد بومی است. هدف از بررسی این مطالعات حل مشکلات مردم بومی و حفاظت از عرصه­های طبیعی و ایجاد توسعه پایدار است (Pei et al., 2020). طبق بررسی­های قوم گیاه‌شناسی، گونه­های آویشن توسط مردمان محلی مورد استفاده قرار می­گیرند. گونه­های آویشن مورد مطالعه با نام­های محلی مختلفی از جمله آزوربه، آویشان، اوشون، اوریشُم و آزگوه شناخته شده است (Nickavar et al., 2005; Ghasemi Pirbalouti et al., 2012; Sayadian Sisakh, 2022; Emami Bistgani and Sefidkon, 2019). سرشاخه­های گل‌دار آویشن جهت درمان سرماخوردگی و سرفه و به ‌عنوان خلط‌آور، هضم­کننده غذا، ضد نفخ، ضد اسپاسم و ضد انگل به‌صورت دمنوش، جوشانده و ادویه مورد مصرف افراد بومی قرار می‌گیرد (Delfan et al., 2020; Mehrnia and Hosseini, 2020; Dini et al., 2022). برخی اطلاعات قوم گیاه‌شناسی گونه­های آویشن مورد مطالعه شامل نام­های محلی، اندام مورد مصرف گیاه، نحوه مصرف و اثرات درمانی سنتی آن‌ها در جدول 1 ارائه شده است.

جدول 1. مروری بر نام­ محلی، اندام مصرفی، نحوه مصرف و کاربردهای سنتی چهار گونه آویشن در ایران

گونه­های آویشن غنی از ترکیبات فنولی تیمول (Thymol) و کارواکرول (Carvacrol) به عنوان یک مونوترپن اکسیژنه (Oxygenated monoterpene) و ترکیبات غیرفنولی لینالول (Linalool) و پاراسیمن (p-Cymene) بوده و با توجه به استفاده گسترده از آن در صنایع داروسازی، غذایی و دام و طیور، اخیراً جهت کشت معرفی شده­اند (Hadian et al., 2014; Heydari et al., 2019; Najar et al., 2021). آویشن حاوی پلی­فنولیک اسیدها از جمله اسید اولئانولیک، رزمارینیک اسید و کافئیک اسید است (Ghasemi Pirbalouti et al., 2015). به علاوه گونه­های آویشن به‌ویژه آویشن ایرانی به علت حضور ترکیبات فنولیکی و فلاونوئیدی از فعالیت آنتی­اکسیدانی و ضدسرطانی بالایی برخوردار هستند (Asghari et al., 2019).

یکی از معمول­ترین روش­ها در حفظ گیاهان وحشی در طبیعت، کشت و اهلی کردن گونه­های گیاهی و بررسی تنوع مورفولوژیکی است. بعلاوه امروزه استفاده از نشانگرهای متابولیکی که بر پایه ترکیبات اسانس گیاهان دارویی و عطری ­باشد، توسعه یافته است. مطالعات بسیاری به بررسی تنوع مورفولوژیکی و ویژگی­های اسانس تحت شرایط اقلیمی مختلف ایران در گونه­های آویشن شامل T. kotschyanus Boiss. & Hohen. ، T. migricus Klokov & Des.-Shost. ، T. fedtschenkoi Ronniger، T. fallax Fisch. & C.A.Mey.، و T. pubescens پرداخته­اند (Parvizparashkoh et al., 2014; Rezaei et al., 2016; Najafzadeh et al., 2020). بررسی تنوع مورفولوژیکی و اسانس نه تنها در حفاظت ژرم­پلاسم­های گیاهی کاربرد دارد، بلکه ایده مناسبی را به پژوهش­گران جهت اصلاح گیاهان ارائه می­دهد. یکی از فواید بررسی تنوع مورفولوژیکی و متابولیکی این است که منجر به کشف مناطقی می­شود که در آن گیاه مورد نظر از کیفیت و کمیت مطلوب برخوردار است و درنتیجه اهلی­سازی و کشت آن اکوتیپ، موجب حفاظت از رویشگاه، افزایش راندمان اقتصادی و تولید انبوه می­شود (Khorshidi et al., 2020).

کشت و پرورش ارقامِ دارای عملکرد بالای پیکر رویشی، تیپ مناسب جهت برداشت مکانیزه و عملکرد بالای اسانس و تیمول جهت استفاده در صنایع وابسته ضروری است. تاکنون مطالعاتی به منظور ارزیابی اثر کشت بر گونه­های آویشن از جملهT. daenensis  و T. vulgaris L. و اهلی کردن آن‌ها در ایران صورت گرفته است (Akbarinia et al., 2010; Garivani  et al., 2014; Hadian et al., 2016; Heydari et al., 2019; Khorshidi et al., 2020; Mousavi and Ghahremaninejad, 2022). بنابراین جهت تولید اقتصادی و تأمین مواد اولیه صنایع دارویی، کاهش فشار بر اکوسیستم طبیعی و حفظ آویشن در رویشگاه­های آن، نیاز به مطالعات بیشتری برای کشت در مزرعه و اهلی­سازی آن وجود دارد.

تحقیقات در مورد بهره­برداری از گیاهان دارویی و کشت آن‌ها به صورت تجاری در جهت حفاظت از ذخایر ژنتیکی حائز اهمیت است. با توجه به مورد استقبال بودن آویشن در ایران، اهمیت مواد مؤثره آن از جمله تیمول و کارواکرول در صنایع غذایی و داروسازی و همچنین برداشت بی­رویه گونه­های مختلف این سرده از طبیعت و خطر انقراض آن‌ها، ضرورت مطالعه حاضر مشخص شد. با توجه به اینکه ایران یکی از مراکز تنوع زیستی مهم در جهان محسوب می‌شود لذا ضروری است که گیاهان دارویی بومی کشور شناسایی و امکان کشت و تولید آن‌ها در سطوح وسیع ارزیابی شود. کشت و استقرار موفقیت­آمیز گونه­های مختلف آویشن در شرایط خارج از رویشگاه، افزایش صفات مهم مورفولوژیکی- تولیدی و متابولیکی از جمله وزن تر بوته و محتوای اسانس گونه­های آویشن مورد آزمایش از فرضیات این پژوهش بود.

در مطالعه حاضر چهار گونه وحشی آویشن دنایی، ایرانی، کرک­آلود و کرمانی از مناطق مختلف ایران جمع­آوری شد و پس از کشت در شرایط یکسان، تنوع و پایداری صفات مورفولوژیکی-تولیدی و اسانس آن‌ها با هدف اهلی­سازی و حفاظت انجام گرفت.

مواد و روش­ها

جمع‌آوری گونه­ها

در این مطالعه بر اساس فلور ایران (Jamzad, 2012)، فلور ایرانیکا (Rechinger, 1982) و پرسش­های محلی، رویشگاه­های طبیعی چهار گونه آویشن دنایی، ایرانی، کرک­آلود و کرمانی در ایران شناسایی شد. سپس رویشگاه این گونه­ها در استان­های مختلف ایران مورد بازدید قرار گرفت (شکل 2) و اطلاعات مربوط به موقعیت جغرافیایی و ارتفاع توسط دستگاه موقعیت­یاب جغرافیایی (GPS) ثبت شد. آمار هواشناسی با کمک نزدیک‌ترین ایستگاه هواشناسی به منطقه مورد نظر با اولویت سینوپتیک به دست آمد. بافت خاک در مناطق رویشی تمام گونه­ها لومی شنی، لایه زمین­شناسی (Geological substratum) آهکی و اسیدیته (pH) آن­ قلیایی بود. بر اساس تحقیقات محلی برداشت بی­رویه و غیراصولی از گونه­های آویشن دنایی و آویشن کرمانی صورت می­گیرد. بعلاوه خاک مناطق رویشی آویشن ایرانی و آویشن کرک­آلود در حال بهره­برداری است که موجبات تخریب زیستگاه این دو گونه­ را فراهم می­کند (جدول 2).

شکل 2. تصویر گونه­های آویشن مورد مطالعه: (الف- ت) رویشگاه، (ث- ح) منطقه کشت خارج رویشگاه و (خ- ر) در مرحله گلدهی.

جدول 2. ویژگی­های اقلیمی رویشگاه­ها و مزرعه تحقیقاتی گونه­های آویشن

آماده‌سازی زمین و کشت

بدین منظور بوته­های چهار گونه مورد مطالعه که معرف کل منطقه رویشی بودند، در اوایل بهار از رویشگاه آن‌ها جمع­آوری و به پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی دانشگاه شهید بهشتی منتقل شدند. این گونه­ها در ارتفاع بین 2272 تا 2824 متر از سطح دریا رویش داشتند. سپس از نمونه­ها قلمه­ تهیه شد و در بستر کشت پیت ماس و شن (3:1) در شرایط گلخانه با دمای 2 ± 23 درجه سانتی­گراد در روز و 2 ± 15 درجه سانتی­گراد در شب نگهداری شدند. آزمایش فاکتوریل در قالب طرح بلوک کامل تصادفی در سه تکرار با پانزده واحد آزمایشی انجام گرفت. آبیاری با سیستم مه­پاش دوبار در روز تا زمان انتقال قلمه­ها صورت گرفت. قبل از انتقال قلمه، زمین بیل­زنی و به آن کود دامی اضافه شد. قلمه­های ریشه­دار در کرت­های با ابعاد 2 × 2 متر کشت شدند. قلمه‌های منتقل شده در دو هفته اول رشد کمی داشتند. پس از انتقال قلمه­های ریشه­دار آبیاری یک‌بار در روز انجام گرفت. جهت رشد بهتر قلمه­ها و کاهش رقابت بین گیاه و علف­های هرز عملیات وجین هر ده روز یک بار به‌صورت دستی انجام شد. پس از گذشت یک ماه گیاهچه­ها در مزرعه استقرار یافتند و با شروع فصل پاییز رشد آن‌ها متوقف شد. در بهار سال بعد جوانه­های طوقه­ها مجدداً رشد کردند و در فصل تابستان بوته­ها به گل رفتند.

اندازه­گیری صفات مورفولوژیکی_- تولیدی

پس از استقرار گونه­ها در مزرعه (شکل 2)، در سال دوم در مرحله تمام گل، صفات کمی مورفولوژیکی مورد بررسی قرار گرفت. صفات ارتفاع گیاه، قطر بوته با استفاده از خط­کش اندازه­گیری شد. همچنین صفاتی نظیر تعداد شاخه در بوته ثبت شدند. وزن تر پس از جدا کردن بوته از ارتفاع 10 سانتی­متر از سطح خاک با استفاده از ترازوی دیجیتالی اندازه­گیری شد. جهت اندازه­گیری وزن خشک، نمونه­ها در سایه و در دمای اتاق خشک شدند. برای ارزیابی صفات مورفولوژیکی چهار گونه مورد مطالعه، از هر رویشگاه پانزده نمونه کامل گیاهی در فصل گلدهی گیاه (تیر ماه) انتخاب و هر صفت در سه تکرار اندازه­گیری شد.

استخراج اسانس و تجزیه و تحلیل ترکیبات تشکیل‌دهنده

سرشاخه‌های گل‌دار چهار گونه مورد مطالعه در رویشگاه آن‌ها و همچنین در سال دوم کشت در مزرعه جمع­آوری و در سایه و در دمای اتاق خشک شدند. نمونه­ها توسط آسیاب خرد و مقدار 30 گرم از پودر گیاهی برای اسانس­گیری استفاده شد. استخراج توسط دستگاه کلونجر به روش تقطیر با آب به مدت سه ساعت طبق دستورالعمل دارونامه انگلستان (British pharmacopoeia, 1993) انجام گرفت. اسانس­ها توسط سولفات سدیم آب­گیری شدند و در شیشه­های دربسته در یخچال نگهداری شدند. درصد اسانس نسبت به وزن خشک نمونه­ها محاسبه شد. استخراج اسانس سه بار تکرار شد.

جهت تعیین خصوصیات کمی و کیفی از دستگاه­های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف­سنج جرمی (GC-MS) استفاده شد. شناسایی ترکیبات توسط شاخص زمان بازداری، مقایسه طیف­های جرمی با ترکیب­های استاندارد، و کتابخانه انجام گرفت (Adams, 2007).

آنالیز داده­ها

آزمایش در قالب طرح بلوک کامل تصادفی در سه تکرار با پانزده واحد آزمایشی اجرا شد و تجزیه داده­ها با نرم افزار آماریSAS 9.1.3 انجام گرفت. میانگین­ داده­ها با استفاده از آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح احتمال 05/0 مقایسه شدند. داده­ها به صورت میانگین ± خطای استاندارد (Standard deviation) بیان شد.

نتایج

صفات مورفولوژیکی- تولیدی و اسانس

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که گونه­های وحشی با کشت ­شده از نظر صفات مورفولوژیکی و اسانس تفاوت معنی­دار (p<0.05) نشان می­دهند (جدول 3).

ارتفاع و قطر بوته و تعداد شاخه در گونه­های کشت شده آویشن نسبت به گونه­های وحشی افزایش نشان داد. بیشترین ارتفاع بوته در گونه وحشی (8/1 ± 4/132 سانتی­متر) و کشت شده (6/0 ± 2/145 سانتی­متر) آویشن کرمانی به دست آمد. بیشترین قطر بوته در آویشن کرمانی (1/2 ± 3/64 سانتی­متر) و آویشن کرک آلود (4/1 ± 2/63 سانتی­متر) مشاهده شد درحالی‌که تعداد شاخه در گونه وحشی (2/2 ± 5/123 سانتی­متر) و کشت شده (1/1 ± 1/144 سانتی­متر) آویشن دنایی در میان نمونه­های مورد مطالعه بیشترین بود. به‌طورکلی وزن تر و خشک بوته در گونه­های کشت شده نسبت به گونه­های وحشی بیشتر بود. پس از کشت بیشترین میانگین وزن تر بوته در گونه وحشی (5/2 ± 6/246 گرم) و کشت شده (2/3 ± 8/389 گرم) آویشن ایرانی به دست آمد. همچنین وزن خشک در گونه وحشی (7/1 ± 4/95 گرم) و کشت شده (8/2 ± 3/112 گرم) این گونه بیشترین بود. وزن تر برگ در گونه­های کشت شده نسبت به گونه وحشی افزایش نشان داد. بیشترین وزن تر برگ در گونه وحشی (5/1 ± 5/69 گرم) و کشت شده (1/1 ± 4/78 گرم) آویشن ایرانی به دست آمد. وزن تر گل به غیر از گونه آویشن کرک­آلود در سه گونه دیگر پس از کشت افزایش نشان داد. بیشترین وزن تر گل (3/0 ± 3/10 گرم) در گونه وحشی آویشن کرک­آلود به دست آمد که پس از کشت به 1/0 ± 4/6 گرم کاهش یافت. وزن تر گل در گونه وحشی (6/0 ± 2/3 گرم) و کشت شده (1/0 ± 1/5 گرم) آویشن ایرانی کمترین بود.

ارزیابی اسانس بین چهار گونه آویشن نشان داد که محتوای اسانس در گونه­های کشت شده نسبت به گونه­های وحشی افزایش قابل ملاحظه­ای داشتند. محتوای اسانس در گونه­های وحشی مورد مطالعه در محدوده 2/0 ± 2/1 تا 1/0 ± 2/2 درصد و در گونه­های کشت شده از 2/0 ± 8/1 تا 2/0 ± 1/3 درصد به دست آمد. بیشترین محتوای اسانس در گونه وحشی (3/0 ± 1/2 درصد) و کشت شده (2/0 ± 1/3 درصد) آویشن دنایی مشاهده شد. محتوای اسانس در گونه وحشی آویشن ایرانی در مقایسه با سایر گونه­های مورد مطالعه کمترین (1/0 ± 2/1 درصد) بود و گونه کشت شده آن افزایش محتوای اسانس (2/0 ± 8/1 درصد) را نشان داد. تجزیه و تحلیل اسانس نشان داد که ترکیبات غالب اسانس گونه­های مورد مطالعه تیمول و کارواکرول هستند. گونه کشت شده آویشن دنایی حاوی مقدار قابل‌توجهی تیمول (6/0 ± 3/73 درصد) بود که نسبت به محتوای آن در این گونه وحشی (9/0 ± 0/72 درصد) افزایش نشان داد. گونه­های وحشی آویشن ایرانی (5/0 ± 9/43 درصد) و کرک­آلود (4/0 ± 2/40 درصد) محتوای تیمول بالایی داشتند که پس از کشت محتوای این ترکیب به ترتیب 7/0 ± 3/47 درصد و 9/0 ± 3/45 درصد افزایش یافت. محتوای کارواکرول در گونه­های وحشی از 1/0 ± 5/4 تا 5/0 ± 1/97 درصد و در نمونه­های کشت شده از 2/0 ± 3/4 تا 8/0 ± 5/97 درصد متغیر بود. کمترین و بیشترین محتوای کارواکرول به ترتیب در اسانس آویشن کرمانی و آویشن کرک­آلود به دست آمد (شکل 3).

جدول 3. میانگین صفات مورفولوژیکی گونه­های آویشن

میانگین ± خطای استاندارد (Standard deviation). حداقل تفاوت معنی‌دار p<0.05 موافق با آزمون .Duncan

شکل 3. محتوا و ترکیبات تشکیل‌دهندۀ اسانس در چهار گونه­ وحشی و کشت شده آویشن

بحث

گونه­های انحصاری آویشن و همچنین گونه آویشن کرک­آلود در سراسر ایران و به خصوص در غرب و شمال غرب ایران پراکندگی دارند و در سطح درون و بین جمعیتی دارای تنوع قابل ملاحظه­ای هستند. بنابراین امکان شناسایی گونه­های دارای ویژگی مطلوب از نظر برنامه­های اصلاحی گیاهان دارویی با استفاده از صفات مورفولوژیکی و اسانس تا حدودی میسر است.

در مطالعه حاضر وزن تر گونه­های وحشی آویشن دنایی و کرک آلود به ترتیب 3/150 و 9/198 گرم به دست آمد.Mousavi  و Ghahremaninejad (2022)، ماده خشک آویشن دنایی و آویشن کرک­آلود کشت شده را به ترتیب 7/86 و 5/84 گرم گزارش کردند. در مطالعه حاضر اختلاف مورفولوژیکی مشاهده شده در میان گونه­های آویشن می­تواند به دلیل عوامل ژنتیکی، محیطی و جغرافیایی این گونه باشد. این امر در مطالعات قبلی در گونه­های آویشن مشاهده شده است (Aflakian et al., 2012; Rezaei et al., 2016; Khorshidi et al., 2020; Tohidi et al., 2021; Mousavi and Ghahremaninejad, 2022 ). Khorshidi و همکاران (2020) در فرآیند اهلی­سازی سه اکوتیپ آویشن دنایی (همدان، مرکزی، و لرستان) در منطقه کرج، ویژگی­های اسانس اکوتیپ­های وحشی و کشت شده مورد مقایسه قرار گرفتند. آن‌ها بیان کردند که محتوای اسانس اکوتیپ­های مورد مطالعه در شرایط کشت یکسان با هم تفاوت معنی­دار ندارند اما در رویشگاه طبیعی این تفاوت را معنی­دار به دست آوردند که نشان­دهنده تأثیرپذیر بودن محتوای اسانس آویشن دنایی از شرایط اقلیمی و خاکی رویشگاه بود. در مطالعه حاضر با توجه به یکنواختی شرایط آب و هوایی و کشت، صفات مورفولوژیکی-تولیدی، محتوای اسانس و ترکیبات آن تنوع بالایی نشان داده که می­تواند به علت عوامل ژنتیکی باشد (Heydari et al., 2019). Saber Amoli و همکاران (2007) گزارش کردند که آویشن کرمانی سازگاری بالایی در مناطق با بارندگی متوسط سالیانه پایین داشته و میزان بارندگی تاثیر چندانی بر محتوای اسانس آن ندارد. در مطالعه حاضر میانگین بارش سالانه در منطقه کشت 414 میلی­متر بود درحالی‌که میانگین بارش سالانه در رویشگاه آویشن کرمانی 141 میلی­متر ثبت شده است. با توجه به نتایج محتوای اسانس این گونه آویشن از 2/2 به 8/2 درصد افزایش یافت که مؤید این مطلب است.   

در یک مطالعه محتوای اسانس در اگرواکوتیپ­های آویشن دنایی در قزوین 3 درصد و محتوای تیمول 69 درصد گزارش شده است (Akbarinia et al., 2010). در یک مطالعه دیگر Elahian و همکاران (2021) گزارش کردند که آویشن دنایی فریدون­شهر اصفهان حاوی محتوای بالای تیمول (9/73 درصد) و کارواکرول (9/51 درصد) است. Ghasemi Pirbalouti و همکاران (2013) در یک مطالعه محتوای اسانس در گونه وحشی آویشن دنایی کشت شده در چهارمحال بختیاری را 1/0 ± 8/0 درصد گزارش کردند درحالی‌که محتوای اسانس در گونه کشت شده آن به 4/0 ± 2/1 درصد افزایش یافت. همچنین محتوای تیمول از 3/3 ± 0/34 درصد در گونه وحشی به 7/1 ± 8/67 درصد در گونه کشت شده آن افزایش یافت. آن‌ها بیان کردند که اسانس و ترکیبات شیمیایی آن در گونه­های آویشن به شدت تحت تاثیر شرایط محیطی، زراعی و مدیریتی هستند. در مطالعه حاضر محتوای اسانس، تیمول و کارواکرول در گونه وحشی آویشن دنایی (سمیرم- اصفهان) به ترتیب 1/2، 0/72، و 0/7 درصد به دست آمد و در شرایط کشت شده محتوای اسانس و تیمول این گونه به ترتیب به 1/3 و 3/73 درصد افزایش یافت درحالی‌که محتوای کارواکرول آن به 7/6 درصد کاهش یافت.

Askari و همکاران (2002) محتوای اسانس در آویشن کرک­آلود در سه نقطه رویشی در تهران را از 2/1 تا 0/2 درصد و کارواکرول (9/77-6/52 درصد) و تیمول (8/21-7/2 درصد) را به‌عنوان ترکیبات شاخص گزارش کردند. در یک مطالعه دیگر محتوای اسانس در اکوتیپ­های آویشن کرک­آلود از 66/0 تا 24/3 درصد به دست آمد. بعلاوه کارواکرول، تیمول، ژرانیول، لینالول و ترپینئول از ترکیبات غالب اسانس بودند (Zarezadeh et al., 2013). در مطالعه حاضر محتوای اسانس، تیمول و کارواکرول گونه وحشی آویشن کرک­آلود 9/1، 2/40، و 5/4 درصد به دست آمد و پس از کشت محتوای اسانس و تیمول آن به ترتیب به 9/2، 3/47 درصد افزایش یافت درحالی‌که محتوای کارواکرول آن 3/4 به دست آمد.

 Nejad Ebrahimi و همکاران (2008) گزارش کردند که آویشن کرک­آلود و آویشن دنایی محتوای بالایی از کارواکرول و تیمول دارد. همچنین محتوای اسانس و کارواکرول را در آویشن کرمانی (بافت-کرمان) به ترتیب 5/2 و 9/68 درصد گزارش کردند. Mojab و Nickavar (2006) بیان کردند که آویشن کرمانی محتوای بالایی از تیمول (8/40 درصد) و کارواکرول (8/24 درصد) دارد. در یک مطالعه، Sefidkon و همکاران (2002a) گزارش کردند که کارواکرول (8/64 درصد) ترکیب غالب اسانس آویشن کرک­آلود فیروزکوه تهران است. Sefidkon و همکاران (2002b) یک مطالعه دیگر نیز گزارش کردند که کارواکرول (1/17 درصد) ترکیب غالب اسانس آویشن ایرانی ماهنشان زنجان است. در مطالعه حاضر مشخص شد که آویشن کرک­آلود و آویشن دنایی محتوای قابل‌توجهی تیمول دارند درحالی‌که ترکیب غالب آویشن کرمانی (1/97 درصد) کارواکرول است.

در مطالعه حاضر گونه­های کشت شده نسبت به گونه­های وحشی دارای محتوای اسانس بیشتری بودند که می­تواند به دلیل شرایط کشت و آب و هوایی مزرعه تحقیقاتی باشد. گونه­های آویشن دنایی و کرمانی به ترتیب درصد قابل‌توجهی تیمول (0/72 درصد) و کارواکرول (1/97 درصد) داشتند. این محتوای بالا در کمتر گونه گیاهی مشاهده می­شود و یکی از برتری­های این گونه­ها به شمار می­رود که آن‌ها را به عنوان منبعی مهم برای ترکیبات تیمول و کارواکرول مطرح کرده است.

حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی به ویژه گیاهان دارویی و معطر بومی و در حال انقراض یکی از مهم‌ترین اولویت­های
سازمان‌های منابع طبیعی در جهان است. این نگرانی برای برخی از گیاهان دارویی و معطر مانند گونه­های سرده آویشن به دلیل جمع­آوری بیش از حد آن‌ها از زیستگاه برای استفاده در طب سنتی و صنایع داروسازی بیشتر است. زیستگاه­های محدود گیاه، کمبود آب، فعالیت­های انسانی، اختلالات کاربری اراضی و جمع­آوری بیش از حد از طبیعت باعث شده است که در
سال‌های اخیر بر حفظ، بازسازی و اهلی­سازی درجا بیشتر تمرکز شود. مطالعه حاضر گام کوچکی در جهت حفاظت و اهلی­سازی گونه­های آویشن در ایران است.

نتیجه‌گیری

بررسی پایداری صفات مورفولویکی- تولیدی، محتوای اسانس و ترکیبات آن در گونه­های آویشن در شرایط آب و هوایی و کشت یکسان نشان داد که گونه­های کشت شده از نظر اکثر صفات  مورد بررسی از جمله ارتفاع و قطر بوته، تعداد شاخه، وزن تر و خشک، وزن خشک برگ و گل و محتوای اسانس، تیمول و کارواکرول نسبت به گونه­های وحشی بیشترین میانگین را به خود اختصاص داد. بنابراین گونه­های کشت شده از نظر عملکرد پیکر رویشی و تولید اسانس پایداری نشان داده و جهت کشت و اهلی­سازی معرفی می­شوند. یافته­های مطالعه حاضر نشان داد که تنوع فنوتیپی و متابولیکی در نمونه­های مورد مطالعه وجود دارد و نشان­دهنده وجود یک استخر ژنی غنی و ارزشمند در بهبود گونه­های آویشن است که می­تواند در زمینه حفاظت، بهبود ژنتیکی و تولید محصول به کار گرفته شود. شناخت مناطق رویشگاهی گونه­های آویشن بومی ایران، کشت و اهلی کردن آن‌ها، مقایسه و معرفی بهترین گونه از لحاظ صفات مورفولوژیکی- تولیدی از جمله وزن تر و خشک بوته و ویژگی­های اسانس از جمله محتوای اسانس و ترکیبات آن جهت کشت در سایر مناطق ایران به منظور حفاظت از این گونه­های ارزشمند بومی از دستاوردهای پژوهش حاضر است. گونه­های سرده آویشن دارای توزیع جغرافیایی گسترده در ایران بوده که نشان­دهنده سازگاری خوب آن با تغییرات محیطی است. کشت گونه­های آویشن مطالعه حاضر در سایر مناطق ایران و بررسی صفات مورفولوژیکی- تولیدی، فنولوژیکی و متابولیکی آن‌ها می­تواند موضوع مطالعات مناسبی در آینده باشد.

تشکر و قدردانی

نویسندگان بدین­وسیله مراتب سپاس و قدردانی خود را از معاونت پژوهشی دانشگاه شهید بهشتی جهت حمایت مالی این پژوهش اعلام می­دارند.

منابع

اصغری، بهور، حبیب زاده، فرهاد، و قربانی نهوجی، مجید (1398). آویشن ایرانی (Thymus persicus): گیاهی حاوی متابولیت‌های فعال با اثرات آنتی اکسیدانتی, ضددیابتی و ضد آلزایمری. گیاهان دارویی، 18(70 )، 109-97.

افلاکیان، سمیه، زینلی، حسین، مداح عارفی، حسن، انتشاری، شکوفه، و کاوه، شیرین (1391). بررسی عملکرد و اجزای عملکرد یازده اکوتیپ آویشن دنایی (Thymus daenensis Celak.). تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 28 (2)، 197-187.

 اکبری‌نیا، احمد، شریفی عاشورآبادی، ابراهیم، و میرزا، مهدی (1389). بررسی عملکرد، میزان و ترکیب‌های اصلی اسانس آویشن دنایی (Thymus daenensis Celak.) کشت شده در قزوین. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 26 (2)، 212-205.

پرویز پرشکوه، سهیل، محمدی، عبداله، و موسوی، سید احمد (1392). بررسی تنوع مورفولوژیک 24 اکوتیپ آویشن
  (Thymus spp).   تحقیقات ژنتیک و اصلاح گیاهان مرتعی و جنگلی ایران، 21 (2)، 342-329.

جمزاد، زیبا (1391). فلور ایران: تیره نعنا (Lamiaceae). مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور. 1074 ص.

خورشیدی، جلال، شکرپور، مجید، و ناظری، وحیده (1399). بررسی تنوع مورفولوژیکی بین جمعیت‌های مختلف آویشن‌دنایی (Thymus daenensis Celak.) . مجله پژوهش‌های گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)، 33 (3)، 566-554.

دلفان، اسماعیل، خدایاری، حامد، و عزیزی، خسرو (1398). اتنوبوتانی گیاهان دارویی بومی در مناطق زاغه و بیرانشهر، استان لرستان، ایران. اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی، 7 (4)، صفحه 82-64.

دیف رخش، سیده معصومه، بارانی، حسین، و پوررضایی، جواد (1393). قوم گیاه­شناسی گیاهان غیر علوفه ای منطقه دلی کما (دره­ای کوهستانی در زاگرس مرکزی). علوم اجتماعی، 21 (67)، 205-153.

رضایی، مهدیه، صفرنژاد، عباس، عرب، مصطفی، علمداری، سیده لیلا، و دلیر، مرضیه (1395). بررسی تنوع مورفولوژیکی و میزان اسانس چند گونه آویشن (Thymus sp.) بومی ایران. علوم باغبانی (علوم و صنایع کشاورزی)، 30 (3)، 394-383.

زارع زاده، عباس، میرزا، مهدی، شریفی عاشورآبادی، ابراهیم، میرحسینی، علی، و عرب­زاده، محمد رضا (1392). ارزیابی کمی و کیفی اسانس اکسشن­های مختلف آویشن کرک آلود (Thymus pubescens) در استان یزد. اکوﻓﯿﺘﻮﺷﯿمی گیاﻫﺎن دارویی، 1 (3)، 43-35.

صابر آملی، سیروس، نوروزی، شعبانعلی، شکرچیان، ارسلان، اکبرزاده، محمد، و کدوری، محمدرضا (1386). شناسایی و بررسی خصوصیات اکولوژیک گونه­های اسان­دار تیره نعناع در استان کرمان. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 23 (4)، 543-532.

صیادیان سی سخت، مریم (1400). مطالعه اتنوبوتانی و اثرات گیاهان دارویی شهرسی سخت دردرمان بیماری های تنفسی. همایش ملی فرآورده­های طبیعی موثر بر عفونت­های تنفسی. دانشگاه اصفهان.

عسگری، فاطمه، سفیدکن، فاطمه، و رضایی، محمدباقر (1381). بررسی تغییرات کیفی و کمی اسانس Thymus pubescens Boiss. et Kotschy ex Celark در چند نقطه رویشی دره لار. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 12 (1)، 127-87.

فکری قمی، سمیه، سفیدکن، فاطمه، و صالحی شانجانی، پروین (1397). بررسی تنوع صفات مورفولوژیک و اسانس جمعیت­های مختلف Achillea wilhelmsii C. Koch. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 34 (4)، صفحه 593-579.

قاسمی دهکردی، نصراله، قنادیان، مصطفی، قائم مقامی، لی لی، و سعیدی­فر، سجاد (1394). جمع­آوری، شناسایی و بررسی مصارف سنتی منتخبی از گیاهان منطقه گردنه رخ در استان چهارمحال بختیاری. طب سنتی اسلام و ایران، 6 (1)، 88-80.

گریوانی، گلمحمد، شریفی عاشورآبادی، ابراهیم، صفری، صفر، و میرزا، مهدی (1393). ارزیابی اثر کشت و اهلی­سازی و مراحل برداشت بر رشد و مواد مؤثره دو گونه از جنس آویشن (Thymus L.) در استان خراسان شمالی. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 30 (3)، 452-445.

موسوی، سید احمد، و قهرمانی نژاد، فرخ (1401). معرفی جمعیت­های پرمحصول گونه­های بومی سردۀ آویشن در ایران. تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 14 (52)، 88-71.

مهرنیا، محمد، و حسینی، زهرا (1399). مطالعۀ اتنوبوتانی گیاهان دارویی بومی منطقۀ الشتر (لرستان). طب سنتی اسلام و ایران، 11 (1)، 112-81.

نجف زاده، رقیه، رشیدی، زینب، شکری، بهروز، و عبدی، حسین (1398). بررسی تنوع مورفولوژیکی، اکولوژیکی و درصد اسانس جمعیت‌های مختلف چند گونه آویشن (Thymus spp.) مناطق شمال غرب و غرب ایران. تحقیقات ژنتیک و اصلاح گیاهان مرتعی و جنگلی ایران، 27 (2)، 306-291.

هادیان، جواد، کریمی، احسان، شوریابی، مرضیه، نجفی، فرزاد، و کنعانی، محمد رضا (1395). بررسی تنوع مورفولوژیکی و تحلیل مسیر بازده اسانس در جمعیت­های آویشن دنایی (Thymus daenensis Celak.). فناوری تولیدات گیاهی، 8 (1)، 56-41.

References

Adams, R. P. (2007). Identification of essential oil components by gas chromatography/mass spectrometry (Vol. 456, pp. 544-545). Carol Stream: Allured Publishing Corporation.

Aflakian, S., Zeinali, H., Maddah Arefy, H., Enteshary, S., & Kaveh, S. (2012). Study of yield and yield components in 11 ecotype of Thymus daenensis Celak. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants Research, 28(2), 187-197. (in Persian)

Akbarinia, A., Sharifi Ashoorabadi, E., & Mirza, M. A. H. D. I. (2010). Study on drug yield and essential oil content and composition of Thymus daenensis Celak. under cultivated condition. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants Research, 26(2), 205-212. (in Persian)

Akbulut, S., & Zengin, Z. (2023). Ethnobotanical survey of wild plants used in Gümüşhane province (Turkey). Boletín Latinoamericano y del Caribe de Plantas Medicinales y Aromáticas, 22(2), 237-254. https://doi.org/10.37360/blacpma.23.22.2.18

Asghari, B., Habibzadeh, F., & Ghorbani Nohooji, M. (2019). Persian Thyme (Thymus persicus): a plant containing active metabolites with antioxidant, anti-diabetic and anti-Alzheimer effects. Journal of Medicinal Plants, 18(70), 97-109. (in Persian)

Askari, F., Sefidkon, F., & Rezaee, M. B. (2002). Essential oil of Thymus pubescens Boiss. et Kotschy ex Celak from different locality of Lar valley. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants Research, 12(1), 87-127. (in Persian)

British pharmacopoeia. (1993). London, H.M.S.O., 1, 679-681.

Delfan, E.D., Khodayari, H., & Azizi, Kh. (2020). Ethnobotany of native medicinal plants in Zagheh and Biranshahr districts, Lorestan Province, Iran. Eco-phytochemical Journal of Medicinal Plants, 7(4), 64-82. (in Persian)

Dif Rakhsh, M., Barani, H., & Poorrezaee, J. (2015). Ethnobotany of nonforage plants of Deli kama region (Mountainous Valley in Central Zagros). Social Sciences, 21(67), 153-205. (in Persian)

Dini, S., Chen, Q., Fatemi, F., & Asri, Y. (2022). Phytochemical and biological activities of some Iranian medicinal plants. Pharmaceutical Biology, 60(1), 664-689. https://doi.org/10.1080/13880209.2022.2046112

Elahian, F., Garshasbi, M., Mehri Asiabar, Z., Gholamian Dehkordi, N., Yazdinezhad, A., & Mirzaei, S.A. (2021). Ecotypic variations affected the biological effectiveness of Thymus daenensis Celak essential oil. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2021, 1-12. https://doi.org/10.1155/2021/6686558

Emami Bistgani, Z., & Sefidkon, F. (2019). Review on ethnobotany, phytochemical, molecular and pharmacological activity of Thymus daenensis Celak. Biocatalysis and Agricultural Biotechnology, 22, 101400. https://doi.org/10.1016/j.bcab.2019.101400

Emami Bistgani, Z., Mamedov, N., & Lotfy Ashour, M. (2022). Genus Thymus in Iran—Ethnobotany, Phytochemical, Molecular, and Pharmacological Features. In Biodiversity, Conservation and Sustainability in Asia: Volume 2: Prospects and Challenges in South and Middle Asia (pp. 817-848). Cham: Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-030-73943-0_45

Fekri Qomi, S., Sefidkon, F., & Salehi Shanjani, P. (2018). Study of morphological characteristics and essential oil of different populations of Achillea wilhelmsii C. Koch. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants Research, 34(4), 579-593. (in Persian)

Garivani, G. M., Sharifiashoorabadi, E., Safari, S., & Mirza, M. (2014). Assessment of domestication and harvesting time on growth and concentrations of active ingredients of two thyme (Thymus L.) species in North Khorasan province of Iran. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 30(3), 445-452. (in Persian)

Ghasemi Pirbalouti, A, Malekpoor, F., & Hamedi, B. (2012). Ethnobotany and antimicrobial activity of medicinal plants of Bakhtiari Zagross mountains, Iran. Journal of Medicinal Plants Research, 6(5), 675-679. https://doi.org/10.5897/JMPR11.930

Ghasemi Pirbalouti, A., Emami Bistghani, Z., & Malekpoor, F. (2015). An overview on genus Thymus. Journal of Medicinal Herbs, 6(2), 93-100.

Ghasemi Pirbalouti, A., Hashemi, M., & Ghahfarokhi, F. T. (2013). Essential oil and chemical compositions of wild and cultivated Thymus daenensis Celak and Thymus vulgaris L. Industrial Crops and Products, 48, 43-48.

Ghassemi Dehkordi, N., Ghanadian, M., & Saeedifar, S. (2015). Collection, identification, and evaluation of the traditional applications of some plants of the Gardaneh Rokh in Charmahal & Bakhtiari province. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine, 6(1), 80-88. (in Persian)

Hadian, J., Bigdeloo, M., Nazeri, V., & Khadivi-Khub, A. (2014). Assessment of genetic and chemical variability in Thymus caramanicus. Molecular Biology Reports, 41, 3201-3210. https://doi.org/10.1007/s11033-014-3180-z

Hadian, J., Karimi, E., Shouryabi, M., Najafi, F., & Kanani, M. R. (2016). Evaluation of morphological variation and path coefficient analysis of oil content of Thymus daenensis celak populations. Plant Production Technology, 8(1), 41-56. (in Persian)

Hassanpouraghdam, M. B., Ghorbani, H., Esmaeilpour, M., Alford, M. H., Strzemski, M., & Dresler, S. (2022). Diversity and distribution patterns of endemic medicinal and aromatic plants of Iran: implications for conservation and habitat management. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(3),1552. https://doi.org/10.3390/ijerph19031552

Heydari, A., Hadian, J., Esmaeili, H., Kanani, M. R., Mirjalili, M. H., & Sarkhosh, A. (2019). Introduction of Thymus daenensis into cultivation: Analysis of agro-morphological, phytochemical and genetic diversity of cultivated clones. Industrial Crops and Products, 131,14-24. https://doi.org/10.1016/j.indcrop.2019.01.033

Jahantab, E., Hatami, E., Sayadian, M., & Salahi Ardakani, A. (2018). Ethnobotanical study of medicinal plants of Boyer Ahmad and Dena regions in Kohgiluyeh and Boyer Ahmad province, Iran. Advanced Herbal Medicine, 4(4),12-22.

Jahantab, E., Hatami, E., Sayadian, M., & Salahi Ardakani, A. (2018). Ethnobotanical study of medicinal plants of Boyer Ahmad and Dena regions in Kohgiluyeh and Boyer Ahmad province, Iran. Advanced Herbal Medicine, 4(4),12-22.

Jamzad, Z. (2012). Flora of Iran, Vol. 76. Lamiaceae. Research Institut of Forests and Rangeland Tehran. (in Persian)

Khorshidi, J., Shokrpour, M., & Nazeri, V. (2020). Assessment of morphological diversity among different populations of Thymus daenensis Celak. Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 33(3), 554-566. (in Persian)

Li, X., He, T., Wang, X., Shen, M., Yan, X., Fan, S., Wang, L., Wang, X., Xu, X., Sui, H., & She, G. (2019). Traditional uses, chemical constituents and biological activities of plants from the genus Thymus. Chemistry & Biodiversity, 16(9), e1900254. https://doi.org/10.1002/cbdv.201900254

Mehrnia, M., & Hosseini, Z. (2020). Ethnobotanical study of native medicinal plants of Aleshtar region (Lorestan). Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine, 11(1), 81-112. (in Persian)

Mestanza-Ramón, C., Henkanaththegedara, S. M., Vásconez Duchicela, P., Vargas Tierras, Y., Sánchez Capa, M., Constante Mejía, D., Jimenez Gutierrez, M., Charco Guamán, M., & Mestanza Ramón, P. (2020). In-situ and ex-situ biodiversity conservation in ecuador: A review of policies, actions and challenges. Diversity, 12(8), 315.  https://doi.org/10.3390/d12080315

Mofokeng, M. M., Du Plooy, C. P., Araya, H. T., Amoo, S. O., Mokgehle, S. N., Pofu, K. M., & Mashela, P. W. (2022). Medicinal plant cultivation for sustainable use and commercialisation of high-value crops. South African Journal of Science, 118(7-8), 1-7.

Mojab, F., & Nickavar, B. (2006). Composition of the essential oils from three species from Labiatae from Iran. Planta Medica, 72(11), 242. https://doi.org/10.1055/s-2006-950042

Mousavi, S. A., & Ghahremaninejad, F. (2022). Introducing high-yielding populations of native species of the genus Thymus in Iran. Taxonomy and Biosystematics, 14(52), 71-88. (in Persian)

Najafzadeh, R., Rashidi, Z., Shokri, B., & Abdi, H. (2020). Investigation of morphological and ecological and essential oil content variation of some populations of thyme species (Thymus spp.) in the northwest and west of Iran. Iranian Journal of Rangelands and Forests Plant Breeding and Genetic Research, 27(2), 291-306. (in Persian)

Najar, B., Pistelli, L., Ferri, B., Angelini, L. G., & Tavarini, S. (2021). Crop yield and essential oil composition of two Thymus vulgaris chemotypes along three years of organic cultivation in a hilly area of central Italy. Molecules, 26(16), 5109. https://doi.org/10.3390/molecules26165109

Nejad Ebrahimi, S., Hadian, J., Mirjalili, M. H., Sonboli, A., & Yousefzadi, M. (2008). Essential oil composition and antibacterial activity of Thymus caramanicus at different phenological stages. Food Chemistry, 110(4), 927-931. https://doi.org/10.1016/j.foodchem.2008.02.083

Nickavar, B., Mojab, F., & Dolat-Abadi, R. (2005). Analysis of the essential oils of two Thymus species from Iran. Food Chemistry, 90(4), 609-611.https://doi.org/10.1016/j.foodchem.2004.04.020

Parvizparashkoh, S., Mohammadi, A., & Mousavi, S. A. (2014). Study of morphologic diversity of 24 Thymus ecotypes. Iranian Journal of Rangelands and Forests Plant Breeding and Genetic Research, 21(2), 329-342. (in Persian)

Pei, S., Alan, H., & Wang, Y. (2020). Vital roles for ethnobotany in conservation and sustainable development. Plant Diversity, 42(6), 399-400. https://doi.org/10.1016/j.pld.2020.12.001

Rajaei, P., & Mohamadi, N. 2012. Ethnobotanical study of medicinal plants of Hezar mountain allocated in south east of Iran. Iranian Journal of Pharmaceutical Research: IJPR, 11(4), 1153.

Rechinger, Kh. (1982). Flora Iranica. Graz-Austria: Akademic Druck-u Verlagsanstalt, 150, 292-313.

Rezaei, M., Safarnejad, A., Arab, M., Alamdari, S. B. L., & Dalir, M. 2016. Investigation of morphologic variation and essence value in several thyme native species (Thymus sp) of Iran. Journal of Horticultural Science, 30(3), 383-394. (in Persian)

Saber Amoli, S., Nowroozi, S., Shekarchian, A., Akbarzadeh, M., & Kodoori, M. (2007). Identification and study of ecological characteristics of Lamiaceae species in Kerman province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 23(4), 532-543. (in Persian)

Sayadian Sisakh, M. (2022). Study of ethnobotany and the effects of medicinal plants in treatment of respiratory diseases in Sisakht city. National Conference on Natural Products Affecting Respiratory Infections, Isfahan: University of Isfahan. (in Persian)

Sefidkon, F., Askari, F., & Ghorbanli, M. (2002a). Essential oil composition of Thymus pubescens Boiss. et Kotschy ex Celak from Iran. Journal of Essential Oil Research, 14(2), 116-117. https://doi.org/10.1080/10412905.2002.9699789

Sefidkon, F., Dabiri, M., & Mirmostafa, S. A. (2002b). The essential oil of Thymus persicus (Ronniger ex Rech. f.) Jalas from Iran. Journal of Essential Oil Research, 14(5), 351-352. https://doi.org/10.1080/10412905.2002.9699880

Tohidi, B., Rahimmalek, M., & Arzani, A. (2021). Variation in phytochemical, morphological, and ploidy levels of Iranian Thymus species. Chemistry & Biodiversity, 18(2), e2000911. https://doi.org/10.1002/cbdv.202000911

Zarezadeh, A., Mirza, M., Sharifi, A. E., Mirhosseini, A., & Arabzadeh, M. (2013). Survey on quality and quantity of essential oil different accessions of Thymus pubescens in Province Yazd. Eco-phytochemical Journal of Medical Plants, 3(3), 35-43. (in Persian)