بررسی و مقایسه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی مورد استفاده اقوام کوچنده در استان کرمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه یزد، ایران.

2 کارشناسی ارشد گیاهان دارویی و صنعتی، گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه یزد، ایران.

3 استاد، گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه یزد، ایران

10.22091/ethc.2024.10447.1013

چکیده

هدف: جوامع کوچنده، به واسطه شیوه زندگی خود، که در تماس مستقیم و دائمی با عرصه‌های طبیعی و نقل مکان فصلی، از عرصه‌ای به عرصه‌ای دیگر و لزوم استفاده درمانی فوری، از گیاهان داروئی مجاور محیط زندگی خود، گنجینه‌ای از اطلاعات مربوط به خواص داروئی گیاهان در طبیعت هستند.
مواد و روش‌ها: به جهت مقایسه اتنوبوتانیکی اقوام کوچنده 5 ایل بزرگ در قالب سه گروهِ 1- قرائی و بچاقچی 2- راینی و پشتکوهی و 3- جبالبارزی، به عنوان نمونه، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. جمع‌آوری اطلاعات، از طریق تنظیم پرسشنامه و مصاحبه با تعداد 59 نفر از منتخبین و خبرگان محلی به شیوه‌ی گلوله برفی انجام شد.
نتایج: نتایج به دست آمده، 116 گونه دارویی متعلق به، 45 خانواده و 107 جنس را نشان داد، که خانواده کاسنیان (Asteraceae) با تعداد 15گونه گیاهی و خانواده نعنائیان (Lamiaceae) با 12 گونه، دارای بیشترین فراوانی در این منطقه بودند. 8/9 درصد از گیاهان لیست شده، جهت درمان سرماخوردگی، سرفه و خشکی گلو و  77/9 درصد از آن‌ها نیز جهت رفع یبوست و مشکلات گوارشی با بیشترین فراوانی استفاده می‌شود. گونه‌های سدابی (Ruta graveolens) و شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra) به ترتیب هر کدام با 8 و 7 نوع استفاده، پرکاربردترین گونه گیاهی معرفی شده‌اند.
نتیجه‌گیری: در نهایت، مشخص شد که، گیاهان دارویی مشابه در اقوام مورد مطالعه، کاربرد و استفاده‌های متنوع و متفاوتی دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


Ethnobotanical investigation and comparison of medicinal plants used by nomadic tribes in Kerman province

 

Ali Akbar Karimian1* | Hadi Fatemi 2| Asgar Mosleh Arani3

  1. Corresponding Author, Associate Professor, Department of Range and Watershed Managemen, Faculty of Natural Resourses, Yazd University, Yazd, Iran. E-mail: akarimian@yazd.ac.ir
  2. MSc, Department of Range and Watershed Managemen, Faculty of Natural Resourses, Yazd University, Yazd, Iran. E- mail: hadifatemi1356@yahoo.com
  3. Professor, Department of Environment, Faculty of Natural Resourses, Yazd University, Yazd, Iran. E- mail: amosleh@yazd.ac.ir

Article Info

Abstract

Article type

Research Article

 

Article history

Received: 26 February 2024

Revised: 9 April 2024

Accepted: 10 April 2024

Published: 22 April 2024

 

Keywords:

Ethnobotany

Kerman Province

Medicinal plants

Nomadic Tribes

Objective: Nomadic communities, due to their lifestyle, and permanent contact with natural areas, on the one hand, and seasonal relocation, from one area to another area, and  need for therapeutic use of immediate medicinal plants near their living environment are a treasure of information about the medicinal properties of plants in nature.

Methods: For the ethnobotanical comparison of the nomadic tribes in this region, 5 large tribes in the form of three groups: 1- Kharaei and Bochaghchi, 2- Raini and Pushtkuhi, and 3- Jabalbarzi, were studied and investigated as sample. Data collection was done through questionnaires and interviews with 59 selected people and local experts of the nomadic tribes, in a snowball method.

Results: The esults showed 116 species of medicinal plants belonging to 45 families and 107 genera, the Asteraceae family with 15 plant species and the Lamiaceae families with 12 species were the most abundant in this region. 9.8% of the listed plants are used to treat colds, coughs and dry throats, and 9.77% of them are also used to relieve constipation and digestive problems with the highest frequency. Ruta graveolens and Glycyrrhiza glabra with 8 and 7 types of use, respectively, are introduced as the most widely used plant species.

Conclusion: Finally, it was found that similar medicinal plants have various and different uses in the studied tribes.

Cite this article: Karimian, A.A., Fatemi, H., & Mosleh Arani, A. (2024). Ethnobotanical investigation and comparison of medicinal plants used by nomadic tribes in Kerman province.  Research in Ethnobiology and Conservation, 1(3), 1-15. https//doi.org/10.22091/ethc.2024.10447.1013

 

             

©The Author(s).                                                                  Publisher: University of Qom

 DOI: https//doi.org/10.22091/ethc.2024.10447.1013

 

 

 

بررسی و مقایسه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی مورد استفاده اقوام کوچنده در استان کرمان

 

علی اکبر کریمیان1*| هادی فاطمی 2| اصغر مصلح آرانی3

1  نویسنده مسئول، دانشیار، گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه یزد، ایران. رایانامه: akarimian@yazd.ac.ir

2 کارشناسی ارشد گیاهان دارویی و صنعتی، گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه یزد، ایران. رایانامه: hadifatemi1356@yahoo.com

3 استاد، گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه یزد، ایران. رایانامه:  amosleh@yazd.ac.ir

اطلاعات مقاله

 

چکیده

نوع مقاله

پژوهشی

 

 

 

 

 

 

 

هدف: جوامع کوچنده، به واسطه شیوه زندگی خود، که در تماس مستقیم و دائمی با عرصه‌های طبیعی و نقل مکان فصلی، از عرصه‌ای به عرصه‌ای دیگر و لزوم استفاده درمانی فوری، از گیاهان داروئی مجاور محیط زندگی خود، گنجینه‌ای از اطلاعات مربوط به خواص داروئی گیاهان در طبیعت هستند.

مواد و روش‌ها: به جهت مقایسه اتنوبوتانیکی اقوام کوچنده 5 ایل بزرگ در قالب سه گروهِ 1- قرائی و بچاقچی 2- راینی و پشتکوهی و 3- جبالبارزی، به عنوان نمونه، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. جمع‌آوری اطلاعات، از طریق تنظیم پرسشنامه و مصاحبه با تعداد 59 نفر از منتخبین و خبرگان محلی به شیوه‌ی گلوله برفی انجام شد.

نتایج: نتایج به دست آمده، 116 گونه دارویی متعلق به، 45 خانواده و 107 جنس را نشان داد، که خانواده کاسنیان (Asteraceae) با تعداد 15گونه گیاهی و خانواده نعنائیان (Lamiaceae) با 12 گونه، دارای بیشترین فراوانی در این منطقه بودند. 8/9 درصد از گیاهان لیست شده، جهت درمان سرماخوردگی، سرفه و خشکی گلو و  77/9 درصد از آن‌ها نیز جهت رفع یبوست و مشکلات گوارشی با بیشترین فراوانی استفاده می‌شود. گونه‌های سدابی (Ruta graveolens) و شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra) به ترتیب هر کدام با 8 و 7 نوع استفاده، پرکاربردترین گونه گیاهی معرفی شده‌اند.

نتیجه‌گیری: در نهایت، مشخص شد که، گیاهان دارویی مشابه در اقوام مورد مطالعه، کاربرد و استفاده‌های متنوع و متفاوتی دارند.

تاریخچه

دریافت: 07/12/1402

بازنگری: 21/01/1403

پذیرش: 22/01/1403

انتشار: 03/02/1403

 

کلیدواژه‌ها

اقوام کوچنده اتنوبوتانی

استان کرمان

گیاهان دارویی

 

 

 

استناد: کریمیان، علی اکبر، فاطمی، هادی، و مصلح آرانی، اصغر (1402). بررسی و مقایسه اتنوبوتانیکی گیاهان داروئی مورد استفاده اقوام کوچنده در استان کرمان. پژوهش‌های زیست قوم ‌شناختی و حفاظت، 1(3)، 15-1.   https//doi.org/10.22091/ethc.2024.10447.1013

 

ناشر: دانشگاه قم                                                  © نویسندگان. 

       

 

 

 

 

 

 

مقدمه

علم اتنوبوتانی بخشی از سرمایه­ی ملی هر قوم و گروه می­باشد که اعتقادات و آگاهی­های محلی و بومی آنان از گیاهان و خواص آن‌ها را در برمی­گیرد، و حاصل صدها سال آزمون و خطا در محیط­های  طبیعی می­باشد که به دلیل مکتوب نبودن در خطر نابودی است (Abtahi, 2019). در بسیاری از مناطق جهان به خصوص مناطق دور افتاده و مکان­هایی که به مراکز شهرها دسترسی راحت ندارند جنبه­های مختلف زندگی جوامع محلی بر اساس استفاده از منابع طبیعی، تجربیات و باورهای خود که همگی زاییده­ی سعی و کوشش  برای معیشت و زندگی پایدار است، استوار بوده است. این باورها، دانسته­ها و ارزش­ها زندگی آنان را احاطه نموده، و به بخشی از سرمایه­ی ملی آن جامعه مبدل شده است.

امروزه داروهای فرآوری شده ­از گیاهان به عنوان داروهای مهم و ارزشمند در عرصه پزشکی مطرح هستند. یکی از عوامل مهم این جایگزینی عوارض جانبی کمتر داروهای گیاهی نسبت به داروهای شیمیایی است .گیاهان دارویی از روزگاران کهن در میان مردم اهمیت بسزایی داشته­اند و بخشی از این گیاهان به واسطه شفابخش بودن، مقدس نیز شمرده می‌شدند. استفاده از گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌ها و پیشگیری آن‌ها از زمان‌های قدیم تاکنون رایج بوده است و طی سال­های اخیر استفاده مردم از گیاهان دارویی رشد قابل‌توجه داشته است (Dolatkhahi and Nabipour, 2014). اطلاعات کاربردی و مفید گیاهان دارویی در حافظه افراد مسن هر منطقه نهفته است و در آینده نه چندان دور به فراموشی سپرده خواهد شد.  لذا مکتوب کردن این دانش کاملاً امری ضروری به نظر می‌رسد. علاوه بر این، امکان شناسایی گیاهانی با ویژگی­های داروشناسی جدید نیز در کنار این نوع مطالعات امکان‌پذیر است (Gholipour et al., 2014).

سنت استفاده از گیاهان وحشی به دلایل دارویی در روستاهای کوچک امروزی به ویژه در میان جوامعی که پل فرهنگی بین گذشته و حال را حفظ می‌کنند ادامه دارد.  درحالی‌که فناوری­های ارتباط سریع اخیراً توسعه یافته افراد را در چند ثانیه و داده­ها را در فواصل بسیار گسترده پخش می‌کند، دانش سنتی هنوز در زندگی روزمره اهمیت ویژه­ای داشته و تلاش‌ها برای حفظ دانش سنتی در سراسر جهان به ویژه در کشورهای اروپایی و مدیترانه­ای افزایش یافته است (Emre et al., 2021).

پس از گذشت سال‌ها و آزمون و خطای قهری و ناخواسته در استفاده از درمانگرهای غیرطبیعی، اکنون به‌وضوح شاهد بازگشت به طبیعت و محصولات و درمان‌های طبیعی هستیم، که نمونه‌های درمانی بارزی از جمله، استفاده از عصاره تاکسول استخراج شده از گونه سرخدار (L. Taxus baccata)، در درمان بیماری‌های صعب‌العلاجی، همچون سرطان سینه (Hamta et al., 2011)، از مصادیق این ادعا به شمار می‌روند. به همین واسطه اکنون بیش از هر زمان دیگری به نظر می‌رسد، که شناسایی گنجینه‌های داروئی و درمانی طبیعی و پتانسیل‌های موجود در مناطق مختلف کشور به لحاظ استعدادها، اهمیتی حیاتی پیدا کرده و نیازمند برداشتن قدم‌هایی در این مسیر و هدف متعالی می‌باشد. مردم گیاه‌شناسی را شاید بتوان در حقیقت، اولین حلقه این زنجیره درمانی دانست که در این رهگذر، بتوان از تجارب و دانسته‌های قدما در زمینه اقلام گیاهان داروئی مورد استفاده در درمان‌ها اطــلاع حاصل نموده و این گنجینه را قبل از اینکه از دسترس خـارج شود، مکتوب و به جامعه تقدیم نموده و نسبت به ثبت و ضبط آن‌ها و اطلاع از گونه یا گونه‌هایی جدید در استفاده‌های درمانی و سنتی اقدام نمود. قطعاً کاربرد نتایج حاصل از تحقیق حاضر و موارد مشابه می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد یک منبع ارزشمند و نهایتاً در تدوین یا تکمیل نقشه اطلس گیاهان داروئی کشور مورد استفاده قرار گیرد.

نگاهی به مقالات و تحقیقات انجام و ثبت شده در پایگاه‌های معتبر علمی و بین‌المللی با موضوع مردم گیاه‌شناسی، روشن می‌سازد که به صورتی بسیار واضح و ملموس، بعد از سال 2005 رویکرد فزاینده و شتابانی در تولید محتوای دانشگاهی و مطالعات گیاهان داروئی مورد استفاده در قومیت‌های گوناگون، در مراکز علمی معتبر بین‌المللی بنا نهاده شده است (Asase et al., 2005)، به مطالعه اتنوبوتانیکی برخی از گیاهان ضد مالاریا در غنا پرداختند. (Paulino et al., 2006)، استفاده از الگوها و دانش گونه‌های دارویی در میان دو جامعه روستایی در منطقه نیمه‌خشک شمال شرقی برزیل را مورد بررسی قرار دادند.

 (Jeruto and Lukhoba, 2008)، مطالعه مردم گیاه‌شناسی گیاهان دارویی مورد استفاده مردم ناندی در کنیا را به انجام رسانده‌اند(Akerreta et al., 2010) ، عادات و رسوم قومی در ناوارا (شبه‌جزیره ایبری) را مطالعه نموده، که نتایج حاصله، گویای آن است که از 287 گونه گزارش شده، 251 گونه، مورد استفاده در حوزه بهداشت (پزشکی انسانی) و 36 مورد به دامپزشکی مرتبط است. لذا مشخصاً در مقیاس جهانی، رویکردی قابل‌توجه به سوی درمانگرهای طبیعی و عمده‌ترین آن‌ها، گیاهان داروئی اتفاق افتاده است. استفاده از گل، میوه، برگ و ریشه گیاهان داروئی به شکل مستقیم همچنین عصاره‌ها، عرقیات و اسانس‌ها جهت استفاده‌های درمانی، روند فزاینده‌ای یافته است.

بر اساس مطالعه دانشگاه علوم پزشکی لرستان (1388)، تعداد ۷۸۶۲ مقاله چاپ شده از سال ۲۰۰۰ در پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکیPubMed ، ScienceDirec، Springer جستجو و مطالعه شد که طی آن بیماری، گیاه مورد استفاده و نظر نویسنده در مورد کارایی گیاه به کار گرفته شده، مشخص گردید. در 2/89 درصد از مقالات، به اثرات مثبت و در اندکی از آن‌ها، به فقدان مزایای استفاده از گیاهان در درمان اشاره شده است و نتیجه نهایی حاصل از این تحقیق بیانگر آن است که گیاهان دارویی، متداول‌ترین روش مکمل درمان در سراسر جهان است و اکثر مطالعات انجام شده به اثرات مثبت آن اشاره دارند. البته توجه بیشتر برای انجام مطالعات علمی دقیق‌تر جهت تعیین مکانیزم اثر آن‌ها ضروری است. قطعاً عوارض بسیار کمتر استفاده از درمانگرهای طبیعی و نزدیکی و هماهنگی غیرقابل انکار آن‌ها با مزاج بدن انسان، گرانی داروهای شیمیایی و اثرات جانبی مضر آن‌ها که بعضاً خواص درمانی آن‌ها را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد، در دسترس بودن محصولات طبیعی و ...، باعث ناامیدی جامعه بشری از معالجات شیمیایی و مصنوعی محصول دست انسان گردیده و موضوع تا آنجا پیش رفته است، که با توجه به نیاز احساس شده، در سطوح علمی دانشگاهی نیز شاخه‌های تخصصی و مجزایی از طب گیاهی، داروشناسی گیاهی و سایر زیرشاخه‌های مرتبط ایجاد و درحال‌توسعه می‌باشد (Khansari et al., 2008).

اتنوبوتانی شیوه­ای از پایش علمی اطلاعات موجود در اذهان عمومی است که به مطالعه و بررسی چگونگی استفاده افراد یک قوم، فرهنگ و یا ناحیه خاص از گیاهان بومی موجود در آن منطقه می­پردازد (Forouzeh et al., 2014) طب سنتی در سراسر جهان به شکل‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد زیرا به گونه‌های گیاهی و محصولات گیاهی در دسترس محلی وابسته است Razmjuee et al., 2017)).

MardaniNejad و Vazirpour (2012)، در مطالعه اتنوبوتانی گیاهان دارویی توسط مردم مبارکه استان اصفهان به این نتیجه رسیدند که، از گونه­های گیاهان دارویی معرفی شده که متعلق به 40 خانواده بودند، خانواده Lamiaceae با 9 گونه بیشترین فراوانی را دارد.

Jadid  و همکاران (2020) در مطالعه اتنوبوتانی گیاهان دارویی مورد استفاده قبیله تنگر در روستای نگادیسری، اندونزی با موفقیت 30 گونه متعلق به 28 جنس و 20 تیره که به صورت سنتی مورد استفاده قرار می­گرفتند را شناسایی نمودند. در این میان خانواده‌های گیاهی ثبت شدهPoaceae  و Zingiberaceae بیشترین تعداد را از نظر فراوانی داشتند. گونه‌های گیاهی در این خانواده‌ها برای درمان بیماری‌های داخلی از قبیل مشکلات تنفسی، بینی، گوش، دهان، دندان و گلودرد مورد استفاده قرار می­گیرند.

تحقیق حاضر تحت عنوان مردم گیاه‌شناسی اقوام کوچنده استان کرمان، با هدف شناخت و مقایسه منابع گیاهان داروئی موجود در مناطق (مراتع) تحت استفاده اقوام کوچنده (عشایر) استان، ثبت نام و مشخصات و خواص هرکدام و نوع استفاده درمانی از آن‌ها در اقوام مختلف و نهایتاً تدوین و تنظیم آن‌ها جهت استفاده‌های آتی می‌باشد. گذشته از تهیه مستندی در رابطه با استفاده‌های درمــانی گونه‌های گیاهی مورد مطالعـه و تهیه نوشته‌ای برای حفظ میراث کهن طب سنتی ایرانی که هدف عمده این مقاله است، استفاده‌های وسیع اقتصادی ناشی از، علم به فواید و اثرات درمانی هرکدام از گونه‌های دارویی نیز می‌تواند از جنبه‌های فرعی بسیار با ارزش مطالعاتی از این دست باشد.

 

مواد و روش‌ها

موقعیت جغرافیایی

استان کرمان در جنوب شرقی فلات مرکزی ایران قرار دارد. این استان بین ۵۳ درجه و ۲۶ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۲۹ دقیقه طول شرقی و ۲۵ درجه و ۵۵ دقیقه تا ۳۲ درجه عرض شمالی قرار دارد و از شمال به استان خراسان جنوبی، از غرب به استان‌های یزد و فارس، از جنوب به هـرمزگان و از شـرق به استان سیستان و بلوچستان محــدود می‌شود (شکل 1).

                             شکل 1. نقشه استان کرمان به تفکیک شهرستان‌های جنوب و شمال استان

 

ارتفاعات استان کرمان دنباله رشته‌کوه‌های مرکزی ایران است. این ارتفاعات با دارا بودن بیش از ۱۴ قله با ارتفاع بیش از ۴۰۰۰ متر بهشت کوهنوردان نامیده شده است. کوه هزار چهارمین کوه مرتفع ایران با ارتفاع ۴۵۰۱ متر در کرمان و در جنوب غربی شهر راین واقع شده است. کوه شاه نیز با ارتفاع 4400 متر در شمال روستای تلخه چار شهرستان بافت قرار دارد. تنوع آب و هوایی استان کرمان به دلیل شرایط خاص اقلیمی در خور توجه‌ است. در نتیجه این شرایط اقلیمی، در نواحی شمال، شمال غربی، آب و هوا خشک، در جنوب و جنوب شرقی گرم و مرطوب و در جنوب غربی و مرکز سرد و کوهستانی است. بارندگی‌های ۳۰–۶۰ میلی‌متری دشت نرماشیر و شهداد و ۳۵۰–۴۰۰ میلی‌متری کوه‌های رابر، بافت، دهبکری و جبالبارز و نیز وجود تنها پارک ملی جنوب شرق ایران و بزرگ‌ترین پارک ملی جنوب ایران یعنی پارک ملی خبر، خود گویای مناطق اکولوژیک متفاوت در این استان است. رژیم بارندگی در مناطق جنوب شرقی و شمال شرقی استان اغلب به صورت باران و در نواحی مرکزی، جنوب غربی و غرب و شمال غرب استان برف می‌باشد و در محدوده آبان ماه تا فروردین‌ماه اتفاق می‌افتد که از بادهای غربی و شمال غربی منطقه، با غالبیت موسمی و خشک تغذیه می‌شود. شمال استان کرمان با مساحتی در حدود 4/14 میلیون هکتار، دارای اقلیم‌های متنوعی،اعم از آب‌وهوای کویری، بیابانی، استپی تا کوهپایه‌ای و کوهستانی است و از ویژگی‌های مهم اقلیمی استان وجود دو نوع آب‌وهوای معتدل کوهستانی و جلگه‌ای گرمسیری در فاصله نسبتاً نزدیک است. تاکنون بیش از 300 گونه گیاه داروئی و صنعتی در عرصه‌های منابع طبیعی استان کرمان، شناسایی شده که بسیاری از آن‌ها، از دیرباز توسط ساکنین و یا بهره‌برداران عرصه‌ها مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته‌اند.

جامعه آماری و نحوه انتخاب آن‌ها

بر اساس نتایج ارائه شده توسط مرکز آمار ایران، مجموع خانوارهای اقوام کوچنده استان کرمان، حدود 30000 فقره با جمعیتی معادل 120992 نفر می‌باشد. از این تعداد 113833 نفر دارای محل سکونت ثابت می‌باشند و عملاً مشمول تعریف کوچنده نمی‌گردند و لذا مجموع افراد خانوارهای کوچنده استان بالغ بر 7159 نفر می‌باشد. محقق ضمن بررسی و به منظور تعیین جامعه آماری هدف، نسبت به تفحص در خصوص اماکن حضور خانوارهای با تراکم جمعیتی بالاتر اقدام نموده است تا ضمن دسترسی به جامعه آماری حاوی اکثریت اقوام کوچنده مورد نظر،  بتواند مناسب‌ترین روش نمونه‌گیری و مطالعاتی را احصاء و اعمال نماید. در همین راستا شهرستان‌های با تمرکز بیشتر جمعیت اقوام کوچنده مشتمل بر: رابر، سیرجان، بافت، بردسیر، جیرفت، رودبار جنوب، ریگان، عنبرآباد، قلعه گنج و منوجان، مشخص و تحت مطالعه قرار گرفتند.  بر این اساس مشخصاً 5 ایل بچاقچی، جبالبارزی، راینی، پشتکوهی و قرائی بیشترین آمار عشایر کوچنده استان را به خود اختصاص داده‌اند و به لحاظ گستره حضور در ییلاقات و قشلاقات سطح استان نیز در اکثر مناطق، تردد داشته و به واسطه جامعه آماری واجد شرایط، جهت دستیابی به اهداف تحقیق حاضر تشخیص داده شده‌اند. نظر به لزوم فراهم شدن شرایط مقایسه و با عطف نظر به تشابهات رفتاری و نزدیکی اماکن تردد، 5 ایل یاد شده به سه گروهِ : 1- قرائی و بچاقچی 2- راینی و پشتکوهی و 3- جبالبارزی تقسیم شده‌اند جهت حصول به مطلوب، جمع‌آوری اطلاعات با استفاده از روش گلوله برفی (Habibi, 2010) انجام شد. نمونه‌گیری گلوله برفی [1]یا ارجاعی زنجیره‌ای، عنوان یک روش نمونه‌گیری غیراحتمالی است که در آن، نمونه‌ها دارای صفات خاصی هستند. این یک تکنیک نمونه‌گــیری است که در آن، افراد موجــود، مـحقق را برای استخدام نمونه‌های مورد نیاز برای یک مطالعه تحقیقاتی ارجاع می‌دهند. بنابراین همه اعضای جامعه، شانس یکسانی را جهت انتخاب شدن برای مطالعه ندارند. بدین لحاظ اولین فرد مطلع با حضور محقق در منطقه مورد مطالعه، توسط سایر بهره‌برداران، تائید و به عنوان مصاحبه‌شونده نخست، انتخاب گردید و متعاقباً مصاحبه‌شونده اول فرد مصاحبه‌شونده دوم را معرفی نموده و به همین ترتیب مصاحبه‌ها با شناسایی افراد جدید تا جایی ادامه یافت که پاسخ‌ها تکراری شده و یافته جدیدی حاصل نگردید. با این روش، تعداد 59 نفر از افراد مطلع و مناسب جهت مصاحبه و تنظیم پرسشنامه، مشخص و مورد بهره‌برداری اطلاعات قرارگرفته‌اند که 18 نفر از ایل‌های قرائی و بچاقچی ، 22 نفر از ایل جبالبارزی و 19 نفر از ایل‌های راینی و پشتکوهی می‌باشد.

 

اطلاعات اتنو فارماکولوژیک گیاهان دارویی

تدوین اطلاعات اتنوفارماکولوژیک، در ابتدا به صورت گزارش کار و ترکیبی از فرد آگاه بومی، کاربرد گونه گیاهی و گروه کاربردی صورت پذیرفت. در این تحقیق فراوانی ثبت، فراوانی ثبت نسبی، درصد فراوانی ثبت و تعداد کاربرد، برای هر گیاه به شرح زیر ثبت گردید:

فراوانی ثبت (FC)

فراوانی ثبت به شمار افراد آگاه محلی که کاربرد گونه­ گیاهی را بیان کرده باشند، گفته می­شود (Mahwasane et al, 2013).

به عنوان مثال 45 نفر از خبرگان محلی مصاحبه شونده گیاه شیرین بیان یا به اسم محلی مخ را به عنوان گیاه دارویی معرفی کرده­اند. بنابراین فراوانی ثبت برای گیاه شیرین بیان عدد 45 می­باشد.

فراوانی ثبت نسبی (RFC)

این شاخص نیز با تقسیم تعداد خبرگانی که یک گونه گیاهی FC) یا فراوانی ثبت) را معرفی کرده­اند به تعداد کل خبرگان محلی مصاحبه­ شونده حاصل می‌شود (Parthiban et al., 2016). طبق فرمول (1)، مقدار فروانی ثبت نسبی بین صفر برای زمانی که فردی گیاهی را معرفی نکرده باشد و یک برای هنگامی است که همه مصاحبه­ شونده­ها یک گیاه را معرفی کرده باشند قرار دارد (Tardio and Pardo-de Santayana, 2008). به عنوان مثال اگر گیاه شیرین بیان توسط 45 نفر فرد محلی معرفی شده باشد، فراوانی ثبت نسبی آن از تقسیم 45 بر 128 (تعداد کل افراد مصاحبه شونده) به دست می­آید.

(فرمول 1)          RFC=FC/N

که در آن RFC = فراوانی ثبت نسبی، FC= فراوانی ثبت و N= تعداد کل افراد مصاحبه شونده است.

 درصد فراوانی ثبت (PFC)

برای محاسبه این شاخص ،کافی است فراوانی ثبت نسبی بر اساس فرمول ۲ در ۱۰۰ ضرب شود (Madikizela, 2012).

 (فرمول 2)          PFC= (FC / N)×100

 

                                                                                                                    

نتایج

مقایسه کاربرد و استفاده محلی گیاهان داروئی اقوام مورد مطالعه

جهت فراهم شدن شرایط امکان مقایسه، گیاهان داروئی مشابه بین طوایف مورد مطالعه مشخص، سپس نوع کاربرد و استفاده درمانی هرکدام، به تفکیک ایلات و طوایف مربوطه، در جدول 1 درج گردیده است. بر خلاف اینکه 39 گونه از 116 گونه گیاهان داروئی مشخص شده یعنی 6/33 درصد بین سه گروه مشابه می‌باشند ولیکن در خصوص نوع استفاده درمانی، تفاوت‌هایی مشاهده می‌گردد. به عنوان نمونه گونه گیاهی درمنه ترکی (Artemisia persica) که در مناطق تحت تردد هر سه گروه ایلات، رؤیت گردیده است، در ایلات راینی و پشتکوهی، به عنوان ضد انگل روده‌ای، ولیکن در ایلات بچاقچی و قرائی، جهت کنترل قند خون و در ایل جبالباری، جهت رفع زکام و تنگی نفس، استفاده می‌گردد و یا هندوانه ابوجهل (Citrullus colocynthis) که مشترک بین هر سه گروه می‌باشد اما در ایلات راینی و پشتکوهی به منظور تسکین درد، دفع سنگ کلیه و مقابله با حساسیت پوستی، در ایل جبالبارزی جهت دفع انگل روده و در ایلات بچاقچی و قرائی به عنوان پادزهر مار و عقرب استفاده می‌گردد.

 

جدول 1. گونه‌های دارویی مشابه بین اقوام مورد مطالعه و مقایسه کاربرد درمانی آن‌ها

ردیف

تیره

نام علمی گونه

نام فارسی

کاربرد درمانی

ایل راینی و پشتکوهی

ایل بچاقچی و قرائی

ایل جبالبارزی

1

Compositeae

Achillea santolina

بومادران

بومادرون

درمان دل‌درد، دل‌پیچه، اسهال

بومادرون

درمان دل‌درد، دل‌پیچه، اسهال

بومادرون

درمان دل‌درد، دل‌پیچه، اسهال

2

Malvaceae

Althaea officinalis

ختمی

ختمی

اصلاح مزاج و تسکین سرفه

ختمی

اصلاح مزاج و تسکین سرفه

 

3

Fabaceae

Alhagi comelerum

خارشتر

شتر خار

دفع سنگ کلیه

آدور

دفع سنگ کلیه، آرامش‌بخش، خواب‌آور و ضد سرفه

 

4

Lamiaceae

Tucrium poliom

مریم نخودی

کلپوره

نفخ، یبوست، تب بر، سرماخوردگی

کلپوره

نفخ، سوزش ادرار

 

5

Thymelaeaceae

Daphne Oleoides

توربید

توربیت

لطافت پوست، آفت دهان، دندان‌درد

 

توربیت

آفت دهان، دندان‌درد

6

Asteraceae

cousinia congesta

هزار خار

هزارخارو

تنگی نفس، آسم

سیاه پژ

تنگی نفس، آسم

هزارخارو

رفع سوءهاضمه

7

Apiaceae

Heracleum persicum

گلپر

گلپر، قوتو

 

گلپر

تقویت حافظه، ضد نفخ، تقویت معده و هضم غذا

8

Boraginaceae

Echium amoenum

گاوزبان

گاوزبون

آرام‌بخش، حساسیت پوستی و کهیر

گل گاوزبون

آرام‌بخش، حساسیت پوستی و کهیر

 

9

Apiaceae

Anethum graveolens

شوید کوهی

می تخم

نفخ

می تخم

نفخ، ورم و زخم معده، ناراحتی کلیه

 

10

Asteraceae

Artemisia persica

درمنه ترکی

درمون ترکی

ضد انگل

درمون ترکی

قند خو ن

درمون ترکی

رفع زکام و تنگی نفس

11

Asteraceae

Artemisia aucheri

درمنه دشتی

درمنه

صاف کردن سینه و قطع آبریزش بینی

 

جاز

سینوزیت

ادامه جدول 1.

12

Portulacaceae

Portulaca oleracea

خرفه

خلفه

لاغری، کم‌خونی، دیابت

 

خلفه

لاغری، کم‌خونی، دیابت

13

Liliaceae

Allium oschaninii

پیاز کوهی

تره کوهی

ضدعفونی، کاهش وزن

تره

سلامت پوست

 

14

Leguminosae

Astraglus gossypinus

گون

کتیرا

درد کلیه و مثانه، شل کننده شکم

 

چلا

تقویت معده

15

Apiaceae

Bunium persicum

زیره سیاه

زیره کوهی

درمان دل‌درد، سردی مزاج، چاشنی غذا

زیره کوهی

چاشنی غذا

 

16

Brassicaceae

Cardaria draba

ازمک

 

بی جندک

استفاده غذایی

موکو

اشتهاآور، تصفیه‌کننده خون، تنگی نفس

17

Rosaceae

Rosa canina

نسترن

کوریک

دیابت، پوست، فشارخون

 

کوریک

سنگ کلیه، فشارخون

18

Capparidaceae

Capparis spinosa

کّوّر

دک

مصرف غذایی، آرام‌بخش، ملین، دفع کرم روده

 

دک

مصرف غذایی

19

Apiaceae

Foeniculum vulgare

رازیانه (بادیان)

بادیون

نفخ معده، یبوست

بادیون

کم‌خونی

بادیون

نفخ معده، یبوست

20

Lamiaceae

Salvia officinalis

مریم‌گلی

مورپورزو

قند خون، تقویت اعصاب، ضد سرفه

مورپورزو

قند خون، تقویت اعصاب، ضد سرفه

 

21

Asteraceae

Cirsium arvense

کنگر

کنگر

بادشکن، مسهل، تب بر، اشتهاآور، کم‌خونی

کنگر

مسهل، تب بر، اشتهاآور

 

22

Lamiaceae

Zataria multiflora

آویشن

آویشن

ضدسرفه، پاک‌سازی ریه، عفونت گلو، فشارخون

آویشن

سرماخوردگی و مشکلات تنفسی، آفت دهان

 

23

Asteraceae

Echinops robostus

شکرتیغال

وسط شیرینو

برطرف‌کننده سرفه، ملین

وسط شیرینو

رفع خشکی گلو، افسردگی، تب بر

 

24

Cucurbitaceae

Citrullus colocynthis

هندوانه ابوجهل

حنظل

مسکن، ضد حساسیت پوستی، دفع سنگ کلیه

حنظل

پادزهر مار و عقرب

حنظل

انگل روده

25

Apiaceae

Trachyspermum ammi

زنیان

کسرک

بادشکن و ضد نفخ، ترش کردن معده، سرماخوردگی، آسم، کاهش وزن

کسرک

بادشکن و ضد نفخ، ترش کردن معده

 

26

Brassicaceae

Descurainia sophia

خاکشیر

خاکشی

درمان سرفه، نرم‌کننده سینه، اصلاح مزاج

خاکشی

درمان سرفه، نرم‌کننده سینه، اصلاح مزاج

خاکشی

درمان سرفه، نرم‌کننده سینه، اصلاح مزاج

27

Zygophyllaceae

Tribulus terrestris

خارخسک

خارخستک

خارش پوست، التهاب، سوزش و جوش

خارخستک

عفونت ادراری، کلیه، دیابت، فشارخون، جوش پوستی

 

ادامه جدول 1.

28

Apiaceae

Dorema ammoniacum

اشترک

اشترک

ضد تشنج، آسم، سرگیجه، درد مفاصل

اشترک

سرفه و سرماخوردگی، آرام‌بخش

 

29

Apiaceae

Prangos ferulacea

جاشیر

جوشیر

تنظیم عادت ماهانه

جوشیر

تقویت اعصاب، مسکن قوی، بهبود زخم‌ها، زردی، سنگ کلیه، سنگینی گوش

 

30

Papilionaceae

Glycyrrhiza glabra

شیرین‌بیان

متکی

ترش کردن معده

متکی

آفت دهان، زخم معده و سوزش سردل، آرام‌بخش، روماتیسم، تبخال، ناراحتی‌های پوستی

 

31

Lamiaceae

Ocimum basilicum L.

ریحان کوهی

تخم شربتی

رفع تشنگی، سرماخوردگی، نفخ، یبوست، افسردگی، میگرن

تخم شربتی

نفخ ، یبوست

 

32

Papilionaceae

Onobrychis altissima

اسپرس

اسپس

افزایش اشتها، روماتیسم، زردی

 

اسپس

افزایش نیروی جنسی

33

Lamiaceae

Mentha longifolia

پونه

پیدنه

دل‌پیچه، نفخ

پیدنه

دل‌پیچه، نفخ، آرام‌بخش

پیدنه

دل‌پیچه، نفخ، آرام‌بخش، ملین

34

Myrtaceae

Myrtus communis

مورد

بهبود تنفس

موردنه

تسکین سرفه، ضد اسهال، درمان بواسیر، مسکن

 

35

Apiaceae

Cuminum cyminum

زیره سبز

 

زیره

تقویت حافظه، تنگی نفس، آرام‌بخش

زیره

تقویت حافظه، تنگی نفس، آرام‌بخش

36

Berberidaceae

Berberis integerrima

زرشک

 

زارچ

پایین آورنده فشارخون

زارچ

حساسیت پوستی   (کهیر)، مسهل، پایین آورنده فشارخون

37

Apiaceae

Ferula assa-foetida

کما

 

آنغوزه

کرم روده، مسکن، فشارخون، یبوست

آنغوزه

یبوست، کرم روده، زردی

38

Lamiaceae

Lamium album

گزنه

 

گزنه

اسهال، درد مفاصل

سوزناکو

اسهال، التیام زخم، روماتیسم

 

تعداد کاربرد گیاهان داروئی در منطقه مورد مطالعه

اطلاعات جدول شماره 2 نشان می‌دهد که، گونه‌های گیاهی سدابی (Ruta graveolens) و شیرین‌بیان (Glycyrrhiza glabra) به ترتیب هرکدام با 8 و 7 نوع کاربرد و گونه‌های استبرق (Calotropis procera)، ریحان کوهی (Ocimum basilicum) و جاشیر (Prangos ferulacea) هرکدام با 6 نوع کاربرد دارویی پرکاربردترین گونه گیاهی معرفی شده است. گونه گیاهی پونه (Mentha longifolia) نیز، با بیشترین فراوانی ثبت (17مورد) بالاترین تکرار را در بین مصاحبه‌شوندگان داشته است به‌طوری‌که با 8/28 بیشترین درصد فراوانی ثبت را به خود اختصاص داده است.

 

جدول 2.  توزیع تعدد کاربرد گیاهان دارویی مناطق مورد مطالعه (تجمعی)

ردیف

نام علمی

نام فارسی

تعداد کاربرد دارویی

فراوانی ثبت

فراوانی نسبی ثبت

درصد فراوانی ثبت

1.                  

Acantholimon zaeifii

کلاه میرحسن

3

2

0.0239

2.39

2.                  

Acanthophyllum squarrosum

چوبک

3

1

0.0169

1.69

3.                  

Achillea santolina

بومادران

3

15

0.254

25.4

4.                  

Acroptilon repens

تلخه

3

1

0.0169

1.69

5.                  

Adiantum capillus veneris

پرسیاوشان

3

2

0.0239

2.39

6.                  

Ajuga chamaecistus

 مشکک سفید

3

4

0.0678

6.78

7.                  

Alhagi comelerum

خارشتر

4

4

0.0678

6.78

8.                  

Alkanna trichophila

شن جار

2

2

0.0239

2.39

9.                  

Allium ampeloprasum

تره کوهی (سریت)

3

4

0.0678

6.78

10.                

Allium canadense

سیرموک

3

3

0.0508

5

11.                

Allium oschaninii

پیاز کوهی

3

7

0.119

11.9

12.                

Althaea officinalis

ختمی

2

14

0.237

23.7

13.                

Alyssum bracteatum

قدومه

2

3

0.0508

5

14.                

Amaranthus retroflexus

تاج‌خروس

3

2

0.0239

2.39

15.                

Amygdalus elaeagrifolia

ارژن

2

1

0.0169

1.69

16.                

Amygdalus scoparia

بادام‌کوهی

2

1

0.0169

1.69

17.                

Anethum graveolens

شوید کوهی

3

16

0.271

27.1

18.                

Artemisia aucheri

درمنه دشتی

3

3

0.0508

5

19.                

Artemisia biennis

درمنه کوهی

2

1

0.0169

1.69

20.                

Artemisia persica

درمنه ترکی

4

7

0.119

11.9

21.                

Astraglus gossypinus

کتیرا

4

4

0.0678

6.78

22.                

Avena Sativa

جوی دوسر

4

3

0.0508

5

23.                

Berberis integerrima

زارچ

3

4

0.0678

6.78

24.                

Berberis vulgaris

زرشک

2

3

0.0508

5

25.                

Brassica nigra

خردل سیاه

3

4

0.0678

6.78

26.                

Bunium persicum

زیره سیاه

3

8

0.136

13.6

27.                

Calotropis procera

استبرق

6

3

0.0508

5

28.                

Capparis spinosa

کّوّر

4

11

0.186

18.6

29.                

Cardaria draba

ازمک (موکو)

3

15

0.254

25.4

30.                

Carthamus tinctorius

گلرنگ

3

2

0.0239

2.39

31.                

Centaurea Cyanus

ترنشا (گل گندم)

3

1

0.0169

1.69

32.                

Cerasus mahaleb

محلب

3

3

0.0508

5

33.                

Cichorium intybus

کاسنی پاکوتاه

3

3

0.0508

5

34.                

Cirsium arvense

کنگر

5

6

0.102

10.2

35.                

Citrullus colocynthis

هندوانه ابوجهل

5

6

0.102

10.2

36.                

Colchicum album

سلمه تره

4

3

0.0508

5

37.                

Colutea persica

دغدغک

2

1

0.0169

1.69

38.                

Coniumm aculatum

شوکران

1

1

0.0169

1.69

39.                

Convolvulus arvensis

پیچک صحرایی

3

1

0.0169

1.69

40.                

Cordia myxa

سپستان

3

3

0.0508

5

41.                

Cotoneaster persicus

شیرخشت

3

2

0.0239

2.39

42.                

Cousinia calcitrapa

هزارخار

2

1

0.0169

1.69

43.                

cousinia congesta

سیاه پژ

2

1

0.0169

1.69

44.                

Cuminum cyminum

زیره سبز

3

6

0.102

10.2

45.                

Cynodon dactylon

مّرغ

4

1

0.0169

1.69

46.                

Dalbergia sissoo

جگ

3

1

0.0169

1.69

47.                

Daphne Oleoides

توربید

3

2

0.0239

2.39

48.                

Descurainia sophia

خاکشیر

2

16

0.271

27.1

49.                

Dianthus crinitus

میخک

3

6

0.102

10.2

50.                

Dorema ammoniacum

اشترک

4

5

0.0847

8.47

51.                

Dracocepalum polychaetum

بادرنجبوئیه

4

3

0.0508

5

52.                

Echinops robostus

شکرتیغال

5

7

0.119

11.9

53.                

Echium amoenum

گاوزبان

3

10

0.169

16.9

54.                

Eremurus kopetdaghensis

سریشو

4

5

0.0847

8.47

55.                

Eruca sativa Mill

منداب

1

3

0.0508

5

56.                

Euphorbia helioscapia

فرفیون

3

1

0.0169

1.69

57.                

Falcaria vulgaris

علف داسی

5

3

0.0508

5

58.                

Ferula assa-foetida

آنغوزه

3

5

0.0847

8.47

59.                

Ferulago angulate

چویل

1

2

0.0239

2.39

60.                

Foeniculum vulgare

رازیانه

3

7

0.119

11.9

61.                

Fortuynia garcini

مخلصه

4

4

0.0678

6.78

62.                

Fumaria parviflora

شاتره

4

2

0.0239

2.39

63.                

Glycyrrhiza glabra

شیرین‌بیان

7

12

0.204

20.4

64.                

Heracleum persicum

گلپر

4

6

0.102

10.2

65.                

Hertia intermedia

کرقیچ

3

1

0.0169

1.69

66.                

Juglans regia

گردو

5

6

0.102

10.2

67.                

Juniperus excelsa

ارس

5

2

0.0239

2.39

68.                

Lactuca orientalis

گاوچاق کن

1

2

0.0239

2.39

69.                

Lactuca persica

کاهو وحشی

3

2

0.0239

2.39

70.                

Lallemantia royleana

بالنگو

3

2

0.0239

2.39

71.                

Lamium album

گزنه

2

2

0.0239

2.39

72.                

Lathyrus sativus

کرو

4

4

0.0678

6.78

73.                

Lepidium sativum

ترتیزک

4

5

0.0847

8.47

74.                

Linum usitatissimum

کتان

4

2

0.0239

2.39

75.                

Lycium barbarum

دیوخار

1

1

0.0169

1.69

76.                

Melilotus officinalis

کلیل الملک

5

2

0.0239

2.39

77.                

Mentha longifolia

پونه

4

17

0.288

28.8

78.                

Mentha spicata L.

نعناع

3

4

0.0678

6.78

79.                

Myrtus communis

مورد

4

4

0.0678

6.78

80.                

Nigella sativa L.

سیاه‌دانه

4

4

0.0678

6.78

81.                

Ocimum basilicum L

ریحان کوهی

6

5

0.0847

8.47

82.                

Onobrychis altissima

اسپرس

3

5

0.0847

8.47

83.                

Ononis spinosa

خارخر

2

1

0.0169

1.69

84.                

Otostegia persica

گلدر

2

1

0.0169

1.69

85.                

Peganum harmala

اسپند

2

4

0.0678

6.78

86.                

Pimpinella anisum

انیسون

3

8

0.136

13.6

87.                

Pistacia atlantica

بنه

3

8

0.136

13.6

88.                

Pistacia cabulica

کسور

3

1

0.0169

1.69

89.                

Plantago lanceolata

بارهنگ

4

3

0.0508

5

90.                

Portulaca oleracea

خرفه

3

7

0.119

11.9

91.                

Prangos ferulacea

جاشیر

6

4

0.0678

6.78

92.                

Pteropyrum aucheri

پرند

1

1

0.0169

1.69

93.                

Ranunculus arvensis

آلاله

5

6

0.102

10.2

94.                

Reseda aucheri

 اسپرک

2

1

0.0169

1.69

95.                

Rheum ribes

ریواس

4

5

0.0847

8.47

96.                

Ricinus communis

کرچک

8

2

0.0239

2.39

97.                

Rosa canina

نسترن

4

7

0.119

11.9

98.                

Ruta graveolens

سدابی

8

2

0.0239

2.39

99.                

Salvadora oleoides

پیر

2

1

0.0169

1.69

100.              

Salvia officinalis

مریم‌گلی

3

5

0.0847

8.47

101.              

Sanguisorba minor

قیطران

2

3

0.0508

5

102.              

Seidlitzia rosmarinus

اشنان

2

1

0.0169

1.69

103.              

Silybum marianum Gaertn

خارمریم

2

2

0.0239

2.39

104.              

Solanum nigrum var. villosum

تاجریزی قرمز

2

1

0.0169

1.69

105.              

Solenanthus circinnatus

گل عقربی

2

1

0.0169

1.69

106.              

Sonchus asper

شیرتیغک

1

2

0.0239

2.39

107.              

Stachys lavandulifolia

چای کوهی

3

3

0.0508

5

108.              

Suaeda aegyptiaca

سمسیل

5

4

0.0678

6.78

109.              

Taraxacum officinate

قاصدک

3

2

0.0239

2.39

110.              

Thymus fedtschenkoi

ازگن

4

2

0.0239

2.39

111.              

Trachyspermum ammi

کسرک

5

11

0.186

18.6

112.              

Tribulus terrestris

خارخسک

5

6

0.102

10.2

113.              

Tucrium poliom

کلپوره

5

7

0.119

11.9

114.              

Viola odorata

بنفشه معطر

3

3

0.0508

5

115.              

Zataria multiflora

آویشن

4

8

0.136

13.6

116.              

Ziziphora tenuior

کاکوتی

2

5

0.0847

8.47

 

بحث

نتایج نشان داد که، 116 گونه شناسایی شده، متعلق به 45 تیره گیاهی است. از این تعداد  خانواده گل ستاره ئیان (Asteraceae) با 15 گونه گیاهی و خانواده نعنائیان (Lamiaceae) با 12 گونه گیاهی، دارای بیشترین فراوانی و پس از آن به ترتیب خانواده کرفسیان (Apiaceae) با 9 گونه، همچنین گل‌سرخیان (Rosaceae) و شب‌بویان (Brassicaceae) هرکدام با 6 گونه در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. وفق مطابق یافته‌ها، دو جنس گیاهی پیاز (Allium) و درمنه (Artemisia) با 3 گونه دارای بیشترین تکرار در منطقه مورد مطالعه می‌باشند که با نتایج تحقیقات (Arvin and Firuze, 2021) که در آن، درمنه از جمله جنس‌های دارای بیشترین سهم، در گیاهان دارویی بررسی شده می‌باشد، مشابهت دارد. از بین مصارف سنتی و محلی، درمان سرماخوردگی، سرفه و خشکی گلو و رفع یبوست و مشکلات گوارشی بیشترین مورد ذکر شده توسط افراد بودند که تحقیق (Saber Amoli et al., 2005)، در همین رابطه بیان می‌دارد: از طیف متنوع خواص درمانی گونه‌های دارویی مورد مصرف در استان کرمان خواص درمانی مانند ضد سرماخوردگی و عوارض حاصله، ضد سرفه، نافع در بیماری‌های جهاز هاضمه (ضد نفخ ، ضد اسید) و مسکن، شایع‌ترین موارد مصرف و خواص درمانی سنتی گیاهان می‌باشند. گونه‌های گیاهی سدابی (Rutagraveolens) و شیرین‌بیان (Glycyrrhiza glabra) به ترتیب هرکدام با 8 و 7 نوع کاربرد و گونه‌های استبرق (Calotropis procera)، ریحان کوهی (Ocimum basilicum) و جاشیر (Prangos ferulacea) هرکدام با 6 نوع کاربرد دارویی پرکاربردترین گونه گیاهی معرفی شده توسط عشایر منطقه است.

بررسی و مقایسه نتایج حاصل از این مطالعه با سایر مطالعات انجام شده در استان کرمان، نشان‌دهنده آن است که گرچه موارد مصرف ذکر شده برای گونه‌های گیاهی تشابه قابل ملاحظه‌ای در نقاط مختلف استان دارد (Hoseini et al., 2020)، ولیکن در موارد استفاده و کاربرد درمانی و دارویی تفاوت‌هایی نیز بین اقوام مورد مطالعه که هر یک در منطقه‌ای خاص سکونت دارند، ملاحظه می‌گردد. به عنوان نمونه ایل جبالبارزی از گیاه توربید (Daphne Oleoides) جهت درمان آفت دهـان و دندان‌درد استفاده می‌کنند درحالی‌که، ایـل پشــتکوهی علاوه بر مـوارد مذکور در رفع چروکیدگی پوست و آفتاب‌سوختگی نیز از آن استفاده می‌کنند. ضمن اینکه دود چوب این گیاه را در برابر بینی احشام خود که دچار تشنج ناشی از مصرف علوفه نامتعارف گردیده‌اند، گرفته و از اثر درمانی آن در رفع تشنج کمک می‌گیرند. نتیجه تحقیق (Karimian et al., 2019) در خصوص نحوه مصرف، اندام‌های مورد استفاده و خواص گونه‌های دارویی، نشان داد که تعدادی از گیاهان دارویی مورد بررسی علی رغم اسامی فارسی یکسان، نام محلی آن‌ها در مناطق مختلف و نیز طریقه مصرفشان با هم متفاوت است، بیانی از این‌گونه تمایزات در نحوه بهره‌گیری گیاهان داروئی در مناطق مورد مطالعه می‌باشد.

 

منابع
 
ابطحی، فائزه‌السادات (1398). مطالعه اتنوبوتانی برخی گیاهان دارویی شهرستان شازند، استان مرکزی. گیاهان دارویی، 18(70 )، 211-197.
آروین، پویا، و فیروزه، رعنا (1400). اتنوبوتانی گیاهان دارویی منطقه راز و جرگلان در استان خراسان شمالی. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 37(6)، 907-873.
حبیبی، غلامحسین (1389). روش تحقیق در پژوهش علوم اجتماعی. انتشارات جهاد دانشگاهی. 228 ص.
حسینی، سید حمزه، بی‌باک، حسین، و رمضانی قرا، عبداله (1399). بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی منطقه جنوب کرمان. اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی، 8 (1)، 63-30.
خونساری، آزاده، گرجی، کوروش (۱۳۸۷). بررسی رویکرد بین‌المللی به درمان بیماری‌های شایع با استفاده از روش‌های مختلف طب مکمل. مجله دانشگاه علوم پزشکی ایلام. ۱۶ (۴) :۳۷-۴۷.
دولت‌خواهی، مهدی، و نبی پور، ایرج (1393). بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی حوضه آبریز شمال شرقی خلیج فارس. گیاهان دارویی، 13(50 )، 143-129.
رزمجویی، دامون، زارعی، زهرا، و آرمند، رحام (1396). مطالعه اتنوبوتانی شناسایی خواص درمانی و نحوه استفاده برخی گیاهان دارویی شهرستان بهبهان، استان خوزستان. گیاهان دارویی، 16(4)، 49-33.
صابر آملی، سیروس، ناصری، احمد، رحمانی، غلامحسین، و کالیراد، عهدیه (1383). گیاهان دارویی استان کرمان. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. 20(4)، 532-487.
فروزه، محمد رحیم، حشمتی، غلامعلی، و بارانـی، حسین (1393). جمع‌آوری و بررســی اتنوبوتانی منتخبــی از گــیاهان اسـتان کهگیلویه و بویر احمد (مطالعه موردی: مراتع دیلگان). طب سنتی اسلام و ایران، 5(2)، 139-131.  
قلی پور، عباس، قربانی نهوجی، مجید، رسولی، نسیم، و حبیبی، میثم (1393). مطالعه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی دهستان زارم رود نکا، استان مازندران. فصلنامه گیاهان دارویی، 13، 121-101.
کریمیان، علی اکبر، اصلانی نژاد، طاهره، و نگهبان، وحیده (1398). بررسی و مقایسه اتنوبوتانی برخی گیاهان دارویی در مناطق مختلف کشور. چهارمین همایش بین المللی افق های نوین در علوم کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست.
مردانی نژاد، شاهین، و وزیرپور، منصوره (1391). اتنوبوتانی گیاهان دارویی توسط مردم مبارکه (اصفهان). داروهای گیاهی، 3(2)، 129-111.
همتا، احمد، و پروینی، پیوند (1390). بررسی خواص ضد سرطانی تاکسول و عصاره‌های الکلی و آبی رزماری بر سلول‌های سرطان پستان القا شده توسط DMBA در رت‌های نژاد SD. سلول و بافت، 2(2)، 117-126.
References
Abtahi, F. (2019). Ethnobotanical study of some medicinal plants of Shazand, Central Province. Journal of Medicinal Plants, 18(70), 197- 211. (in Persian)
Akerreta, S., Calvo, M.I., & Cavero, R.Y. (2010). Ethnoveterinary knowledge in Navarra (Iberian Peninsula). Journal of Ethnopharmacology. 130(2), 369-378.
Asase, A., Oteng-Yeboah, A. A., Odamtten, G. T., & Simmonds, M. S. (2005). Ethnobotanical study of some Ghanaian anti-malarial plants. Journal of ethnopharmacology, 99(2), 273-279.
Arvin, P., & Firuzeh, R. (2021). Ethnobotany of medicinal plants of Raz and Jarglan region in North Khorasan province. Iranian Medicinal and Aromatic Plants Research, 37(6), 873-907. (in Persian)
Dolatkhahi, M., & Nabipour, A. (2014). Ethnobotanical survey of medicinal plants of basin in northeastern Persian Gulf. Journal of Medicinal Plants, 13(50), 129-143. (in Persian)
Emre, G., Dogan, A., Haznedaroglu, M. Z., Senkardes, I., Ulger, M., Satiroglu, A., & Tugay, O. (2021). An ethnobotanical study of medicinal plants in Mersin (Turkey). Frontiers in Pharmacology, 12, 664500.
Forouzeh, M., Heshmati, G. A., & Barani, H. (2014). Collection and investigation on ethnobotany of some palants in Kohgiloye and Boirahmad province. Jiitm, 5(2), 131-139. (in Persian)
Gholipour, A., Ghorbani Nahoji, M., & Rasouli, N. (2014). Ethnobotanical study of medicinal plants of Zaram Rud Neka, Mazandaran province. Journal of Medicinal Plants, 13, 101-121. (in Persian)
Habibi, G. (2010). Research method in social science research. Jihad Daneshgahi Publications, 228 p. (in Persian)
Hamta, A., & Parvini, P. (2011). Study of cytotoxic effects of taxol and rosemary extracts on cancerous cells derived from dmba-induced breast cancer in SD Rats. Journal of Cell & Tissue, 2(2), 117-126. (in Persian)
Hoseini, S. H., Bibak, H., & Ramezani Qara, A. (2020). Ethnobotanical study of medicinal plants of the south Kerman. Eco-Phytochemical Journal of Medical Plants, 8(1), 30-63. (in Persian)
Jadid, N., Kurniawan, E., Himayani, C. E. S., Andriyani, Prasetyowati, I., Purwani, K. I., & Tjahjaningrum, I. T. D. (2020). An ethnobotanical study of medicinal plants used by the Tengger tribe in Ngadisari village, Indonesia. Plos one, 15(7), e0235886.
Jeruto, P., & Lukhoba, C. (2008). An ethnobotanical study of medicinal plants used by the Nandi people in Kenya. Journal of Ethnopharmacology. 116(2), 370-376.
Karimian, A.A., Aslaninajad, T., & Neghahban, V. (2019). Ethnobotanical investigation and comparison of some medicinal plants in different regions of the country. The 4th International Conference on New Horizons in Agricultural Sciences, Natural Resources and Environment. (in Persian)
Khonsari, A, & Gorji, K. (2009). Study of international approaches on treatment of common diseases using different methods of complementary medicine. Journal of Ilam University of Medical Sciences,16(4), 37-47. (in Persian)
Madikizela, B., Ndhlala, A. R., Finnie, J. F., & Van Staden, J. (2012). Ethnopharmacological study of plants from Pondoland used against diarrhoea. Journal of Ethnopharmacology, 141(1), 61-71.
Mahwasane, S.T., Middleton, L., & Boaduo, N. (2013). An ethnobotanical survey of indigenous knowledge on medicinal plants used by the traditional healers of the Lwamondo area, Limpopo province, South Africa. South African Journal of Botany. 88: 69-75.
MardaniNejad, Sh., & Vazirpour, M. (2012). Ethno-botany of medicinal plants by Mobarakeh’s people (Isfahan). Journal of Herbal Drugs, 3(2), 111-129. (in Persian)
Parthiban, R., Vijayakumar, S., Prabhu, S., & Morvin Yabesh, J. (2016). Quantitative traditional knowledge of medicinal plants used to treat livestock diseases from Kudavasal taluk of Thiruvarur district, Tamil Nadu, India. Revista Brasileira de Farmacognosia. 26, 109-121.
 Paulino, L.C., Tseng, C.H., Strober, B.E., Blaser, M.J. (2006). Molecular analysis of fungal microbiota in samples from healthy human skin and psoriatic lesions. Journal of Clinical Microbiology. 44, 2933-2941.
Razmjuee, D., Zareei, Z., & Armand, R. (2017). Ethnobotanical study (identification, therapeutic properties and usage) of some medicinal plants of Bahbahan city, Khuzestan province. Journal of Medicinal Plants, 16/4(11), 33-49. (in Persian)
Saber Amoli, S., Naseri, A., Rahmani, G., & Kalirad, A. (2005). Medicinal plants of Kerman Province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants Research20(4), 487-532. (in Persian)
Tardio, J., & Pardo-de Santayana, M. (2008). Cultural importance indices: a comparativeanalysis based on the useful wild plants of southern Cantabria (Northern Spain). Economic Botany. 62: 24-39.