Ethnobotanical study of native medicinal plants of Bluman region (Lorestan)

Mohammad Mehrnia^1,2* | Zahra Hosseini²

1. Corresponding Author, Assistant Professor, Razi Herbal Medicines Research Center, Lorestan University of Medical Sciences. E-mail: Mehrnia@rifr-ac.ir
2. MSc, Lorestan Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, AREEO, Khorramabad, Iran. E-mail: zh83786@gmail.com

مطالعه اتنوبوتانی گیاهان دارویی بومی منطقه بلومان (استان لرستان)

محمد مهرنیا ^{1و2 *}| زهرا حسینی ²

¹ نویسنده مسئول، استادیار، مرکز تحقیقات داروهای گیاهی رازی، دانشگاه علوم پزشکی لرستان. رایانامه:  mehrnia@rifr-ac.ir

²  کارشناسی ارشد، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران. رایانامه: zh83786@gmail.com

مقدمه

اگرچه طب مدرن در اکثر کشورهای جهان به­خوبی توسعه‌یافته اما بخش عمده­ای از جمعیت کشورهای در حال توسعه همچنان برای مراقبت­های اولیه خود به پزشکان سنتی، گیاهان دارویی و داروهای گیاهی اعتماد می­کنند (WHO, 1998). اتنوبوتانی به عنوان یک علم بین رشته­ای، می­تواند شامل فیتوشیمی، فارماکولوژی، تغذیه و سایر کاربردهای گیاهان توسط یک جامعه سنتی باشد. علاوه بر این، مطالعات اتنوبوتانیکی اغلب جنبه­های اکولوژیکی استفاده سنتی از چنین گیاهانی را به دلیل اهمیت آن‌ها برای محیط جامعه یا بهره­برداری غیرمنطقی از برخی گونه­ها در نظر می­گیرند و می­تواند دانش یک جامعه محلی و دانش علمی را گرد هم آورد و در حفاظت از فرهنگ زیستی و انتقال گیاهان از بازارهای محلی به بازارهای جهانی و حفظ دانش سنتی کمک کند (Silveira and Boylan, 2023).

دانش بومی در طی زمان، با توجه به فرهنگ خاص یک جامعه شکل گرفته و مبتنی بر تجربه، آزمون عملی و غیررسمی بوده و به­صورت شفاهی و سینه به سینه به نسل­های بعد منتقل شده است. دانش بومی در ایران بسیار غنی بوده و در ابعاد گوناگون در جنبه­های پزشکی، گیاه­شناسی، روان­شناسی، کشاورزی و باغداری مورد استفاده قرار می­گرفته است (Azkia and Yousefi, 2005). جوامع بشری از ابتدای شکل­گیری با محیط خود در تماس نزدیک بوده و از عناصر تشکیل­دهنده محیط برای تهیه غذا و دارو با آزمایش و خطا استفاده می­کردند، یعنی از آنجا که بشر در محیط خود به دنبال ابزاری برای بهبودی از یک بیماری بوده است، استفاده از گیاهان تنها گزینه درمانی آن‌ها بوده است (Jamshidi-Kia et al., 2018). گیاهان به­عنوان ابزار پایه درمانی در طب سنتی، قرن­هاست که برای معالجه بیماری و بهبود سلامت مورد استفاده قرار می­گیرند و بخش عمده­ای از مردم جهان برای تأمین نیازهای اولیه مراقبت­های بهداشتی خود، بیشتر به درمان­های سنتی­ و عمدتاً گیاهی اعتماد می­کنند (Hamilton, 2004). در حال حاضر طب سنتی وظیفه مهم بهبود بخش عمده­ای از جمعیت جهان را بر عهده دارد و هدف سازمان بهداشت جهانی (WHO) بهبود کیفیت و اثربخشی آن است (Marini-Bettolo, 1980). گیاهان دارویی منبع غنی از ترکیبات فعال هستند که می­توانند برای تولید سنتز دارو استفاده شوند و نه تنها در طب سنتی؛ بلکه به­عنوان کالای تجاری نقشی طلایی در تأمین تقاضای بازارهای جهانی برای تولید داروهای جدید تأمین می­کنند (Jamshidi-Kia et al., 2018). تقاضای جهانی برای داروهای گیاهی نه تنها زیاد است، بلکه در دهه­های اخیر در حال افزایش است (Srivastava, 2000) و هنوز بخش بزرگی از جمعیت در بسیاری از کشورهای در حال توسعه به طب سنتی متکی هستند (Hussain et al., 2009). از عوامل مؤثر در رشد تقاضا برای طب سنتی می­توان به افزایش جمعیت و تأمین ناکافی داروی غربی (آلوپاتیک) در کشورهای در حال توسعه اشاره نمود (Hamilton, 2004). کشورهای پیشرفته به تشویق استفاده از داروهای طبیعی گیاهی در سیستم­های مراقبت­های بهداشتی خود و مدرنیزه کردن استفاده از محصولات گیاهی و حمایت علمی مبتنی بر شواهد را برای ترویج گیاهان دارویی و محصولات مرتبط با آن، روی آورده­اند (Mukhtar et al., 2008). با این حال؛ شواهد بسیار محدودی از آزمایش‌های کنترل‌شده برای حمایت از تأثیر و سودمندی اکثر محصولات گیاهی وجود دارد. گیاهان دارای مواد فعال زیستی و ترکیبات آلی پیچیده­ای هستند که بسته به عوامل مربوط به رشد، تولید و فرآوری محصول گیاهی، سطح این ترکیبات ممکن است به میزان قابل­توجهی متفاوت باشد زیرا مجموعه­ای از عوامل محیطی و ژنتیکی بر روی مقدار ترکیبات و غلظت مواد مؤثره در محصول نهایی گیاهی تأثیرگذار هستند (Bent and Ko, 2004).

گیاهان دارویی نسبت به آنتی­بیوتیک­های معمولی ازنظر در دسترس و مقرون­به­صرفه بودن مزایایی دارند و به روش­های شیمیایی و دارویی گسترده و گران­قیمت نیاز ندارند. در مقابل، سنتز آنتی‌بیوتیک‌های جدید فرآیندی پیچیده و زمان‌بر است که مستعد مشکلات و هزینه‌های زیاد است. توسعه یک آنتی‌بیوتیک جدید معمولاً به منابع قابل­توجهی نیاز دارد که 10 تا 15 سال طول می­کشد و بیش از یک میلیارد دلار هزینه دارد (Abdallah et al., 2023). داروهای گیاهی به­طور ایمن با سیستم­های حیاتی بدن ارتباط برقرار کرده و کمترین عوارض جانبی را نشان می­دهند. آن‌ها به­طور مؤثر از طریق سیستم دفعی، از بدن خارج و اغلب دارای اثرات هم­افزایی هستند که تعادل فیزیولوژیکی بدن را ارتقاء می­دهند. در مقابل، بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌ها که مشتقات نیمه سنتزی هستند و یا به‌طور شیمیایی سنتز می‌شوند دارای عوارض جانبی بالقوه منفی و خطر مقاومت آنتی‌بیوتیکی با استفاده مکرر هستند (Kirst, 2013).

ساکنین لرستان با قدمت تاریخی و پیشینه فرهنگی غنی دارای باورهای بومی و تجارب سنتی دیرین در استفاده از گیاهان دارویی است که گونه­های دارویی رویش یافته در استان، سهم بزرگی در شکل­گیری این باورها داشته است. مطالعات متعددی در مناطق مختلف ایران و محدوده رشته‌کوه‌های زاگرس برای شناسایی گونه­های دارویی انجام شده است. در پژوهش توسط میرداوودی و باباخانلو، به معرفی گیاهان دارویی استان مرکزی پرداخته شد (Mirdavoodi and Babakhanlo, 2008). جهانتاب و همکاران در پژوهش دیگری به مطالعه اتنوبوتانی گیاهان دارویی مناطق بویراحمد و دنا در استان کهگیلویه پرداختند (Jahantab et al., 2017). با وجود تنوع و غنای گونه­های دارویی در استان لرستان، برخی از مناطق آن مورد مطالعه قرار نگرفته­اند. کوه بلومان در حدفاصل شهرستان خرم‌آباد و شهر زاغه قرار گرفته است. فاصله آن از خرم‌آباد 35 کیلو‌متر و از مناطق سردسیری و برف‌گیر محسوب می‌شود. طول جغرافیایی آن 48 درجه و 42 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی آن 33 درجه و 29 دقیقه شمالی و ارتفاع آن از سطح دریا 1800 متر است. گسترش جغرافیایی این کوه بین 33 درجه و 30 دقیقه تا 33 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا و 48 درجه و 35 دقیقه تا 48 درجه و 40 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف‌النهار مبدأ می‌باشد. در این پژوهش به معرفی مشهورترین و پرکاربردترین گونه­های دارویی منطقه بلومان پرداخته شده است.

مواد و روش

با استفاده از مطالعات فلوریستیک صورت گرفته (Mehrnia, 2017; Asri and Mehrnia, 2002)، فهرستی از گونه­های گیاهی منطقه مورد مطالعه تهیه شد. همزمان با جمع­آوری گونه­های دارویی، ارتفاع از سطح دریا و موقعیت جغرافیایی آن‌ها ثبت شد. نمونه­های گیاهی با روش­های استاندارد خشک و پرس گردید و در هرباریوم مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان نگهداری می­شوند. شناسایی نمونه­ها بر اساس منابع فلوری معتبر ازجمله: فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2012)، فلور ترکیه (Davis, 1965-988) و فلور ایران (Assadi et al., 1988-2013)، صورت گرفت.

مطالعـه به­صورت مقطعـی و به روش پیمایشی انجام شد. جمع­آوری اطلاعات مربوط به شناخته­شده­ترین و پرمصرف­ترین گیاهان دارویی منطقه بلومان از طریق مصاحبه­های حضوری با افراد بومی منطقه و مطلعین درباره گیاهان دارویی ثبـت گردید. این تحقیق توصیفی-مقطعی، از طریق پرسشنامه­ها و به روش نیمه ساختاریافته (Semi-structured method) صورت گرفت. در پرسشنامه­ها، علاوه بر نام محلی و عمومی گیاهان پرفروش، اطلاعات مربوط به مشخصات فردی شامل سن، جنس، سطح تحصیلات فروشنده­ها نیز ثبت شد. با استفاده از نتایج حاصل از مصاحبه‌ها و مراجعه به منابع علمی معتبر (Chevallier, 2000; Mozaffarian, 2013; Zargari, 1997; Mir Heidar, 2002; Shafizadeh, 2002;) و اطلاعات موجود در جستجوگرهای اینترنتی معتبر، فهرستی از استفاده­های سنتی گونه­های دارویی و کاربرد آن‌ها در طب مدرن تهیه گردید. تعداد افراد مصاحبه‌شونده در این مطالعه 45 نفر بود که سن و تعداد افراد مصاحبه‌شونده­ در هر گروه سنی در جدول 1، ارائه شده است.

روش­های کمّی که در مطالعات اتنوبوتانیک مورد استفاده قرار می­گیرد، امکان انتخاب مهم‌ترین گونه­های گیاهان دارویی را برای

جدول 1. اطلاعات آماری افراد شرکت‌کننده در مصاحبه

 شروع پژوهش­های دارویی فراهم می­کند (Shafizadeh, 2012). برای تحلیل داده­های حاصل از مصاحبه‌ها و در راستای اهداف این مطالعه از روش: ارزش استفاده (Use Value = UV) استفاده شد. برای تعیین اهمیت نسبی گونه­های دارویی بومی منطقه شاخص ارزش استفاده (UV) محاسبه شد که با فرمول زیر به دست می­آید:

UV =ΣUi / n

Ui= تعداد مطلعین و مصاحبه‌شونده­هایی که یک گونه خاص را ذکر کرده­اند.

n= مجموع مصاحبه‌شونده‌ها برای هر گونه است (Phillips and Gentry, 1993) که در این مطالعه 45 نفر برای تمام گونه‌های دارویی منطقه مورد پرسش قرار گرفتند.

نتایج

بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده از مصاحبه­های صورت گرفته (جدول 2)، از 53 گونه دارویی جمع‌آوری‌شده در منطقه بلومان، 22 گونه در بین افراد بومی شناخته‌شده­تر و پرمصرف‌تر از سایر گونه­ها بود. خانواده‌های گیاهی مهم از نظر تعداد گونه دارویی مشهور و پرکاربرد Lamiaceae (10 گونه)، Asteraceae (7 گونه)، Rosaceae (6 گونه) و Fabaceae (5 گونه) هستند. گونه­های دارویی ازبوئه یا آویشن (Thymus kotschyanus Boiss. & Hohen)، بُن‌سُر یا سُرپا (Allium jesdianum Boiss.)، موسیر یا ذیل (Allium stipitatum Boiss.)، کُلکنه (Stachys lavandulifolia Vahl.)، انگیر یا انگور (Vitis vinifera L.)، چقچقه یا کاسنی (Cichorium intybus L.)، پینه (Mentha longifolia (L.) Hudson.)، ریش بز (Ephedra procera Fisch. et Mey.)، ریواس (Rheum ribes L.)، خار مریم (Silybum marianum (L.) Gaertn)، کَبَر یا کَور (Capparis spinosa L.)، جو دو سر (Avena sativa L.)، پِنومه یا آوندول (Smyrnium cordifolium Boiss.)، بارهنگ یا خارچنگ (Plantago major L.)، پنج انگشت یا کِرف (Vitex pseudo- negundo (hausskn).)، گل هیرو (Althaea officinalis L.)، می­داره (Rosa canina L.)، برینج­داس (Achillea wilhelmsii C. Koch.)، قُلِنگ یا بَنه (Stocks Pistacia khinjuk)، شیرین­بیان یا ملیم (Glycyrrhiza glabra L.) و کِنگِر (Gundelia tournefortii L.)، گونه­های دارویی با بیشترین دارای بیشترین ارزش استفاده (UV) در بین گونه­های شناسایی شده بودند.

به‌منظور معرفی خواص درمانی مشهورترین و متداول‌ترین گونه­های دارویی در طب سنتی منطقه، به ذکر موارد استفاده آن‌ها در طب سنتی و مدرن و مواد مؤثره آن‌ها پرداخته شد. یافته‌های به دست آمده از دانش گیاه‌درمانی افراد بومی منطقه و تجارب آن‌ها در طب سنتی و مطالعه پژوهش‌های جدید درباره این گونه‌ها، بسیاری از مصارف سنتی و باورهای بومی را تأیید کرد.

بحث

از گونه­های دارویی منطقه بلومان که در فرهنگ گیاه­درمانی به­صورت مقبول و معمول مورد استفاده قرار می­گیرد، گونه­ای آویشن (Thymus kotschyanus Boiss. & Hohen) با نام محلی ازگوئه یا ازبوئه (Azgooah, Azbooah)، از خانواده Lamiaceae است (شکل 1). این گونه اکثراً در ارتفاعات کوهستانی نواحی مرطوب استان دیده می­شود. در طب سنتی منطقه بلومان و استان لرستان، از سرشاخه‌های گل‌دار و برگ‌های  خشک شده گیاه، علاوه‌ بر مصارف غذایی و دمنوش، به­عنوان اشتهاآور، خلط­آور، مسکن سرفه و دردهای گوارشی، ضد نفخ و مسکن اعصاب کاربرد دارد. از پودر برگ­های خشک ازبوئه در تهیه غذاهای گوشتی به­عنوان ادویه و طعم­دهنده غذا استفاده می­شود. در بعضی مناطق لرستان، کمپرس گرم ازبوه، برای تسکین ضرب­دیدگی دردناک و جوشانده آن برای پیشگیری از ریزش مو و شوره سر مورد استفاده قرار می­گیرد. مطالعات زیادی درباره مواد مؤثره و اثرات گونه دارویی آویشن انجام شده است. بر اساس آزمایش‌های صورت گرفته، مواد مؤثره گونه­های آویشن شامل روغن­های فّرار­ (تیمول، کارواکرول، متیل کاویکول، سینئول، بورنئول، لینالول و ژرانیول)، فلاونوئیدها (آپیژنین لوتئولین) و تانن­ها­ هستند (Chevallier, 2000). بررسی­ها نشان می­دهد که تیمول و کارواکرول دارای خاصیت آنتی اکسیدانی مفیدی هستند و ممکن است به­عنوان جایگزین­های طبیعی مواد افزودنی غذایی به­جای آنتی اکسیدان­های مصنوعی به کار گرفته شوند (Aeschbach et al., 1994).

جدول 2. نام علمی، فارسی و محلی گیاهان دارویی شناسایی شده در منطقه بلومان

طب مدرن نشان داده است که ترکیبات اسانس روغنی آویشن، خاصیت ضدالتهابی، تقویت سیستم ایمنی بدن، آنتی اکسیدانی، ضد باکتری و ضد قارچ را نشان داده­اند (Hosseinzadeh et al., 2015) و این موارد، استفاده­های سنتی آویشن را مورد تأیید قرار داده است.

در مناطق بویراحمد و دنا، 71 گونه دارویی جمع­آوری، شناسایی و کاربرد آن‌ها توسط ساکنان بومی ارائه شده است (Jahantab et al., 2017). در استان مرکزی، 144 گونه دارویی در سطح مراتع جمع­آوری و شناسایی شد (Mirdavoodi and Babakhanlo, 2008). در این مطالعه با بررسی و مطابقت منابع، در سطح منطقه بلومان، 53 گونه جمع­آوری گردید که پس از مصاحبه با افراد بومی و مطلع، 22 گونه شناخته­شده­تر مورد بررسی بیشتر قرار گرفت. در ادامه به کاربردهای آن‌ها در طب سنتی، مصارف و یافته­ها در طب مدرن مربوط به این گونه­ها پرداخته شد.

گیاه دارویی دیگری که در منطقه مورد مطالعه شهرت خاصی دارد، گونه (Allium jesdianum Boiss.) از خانواده Liliaceae است که در بین مردم لرستان به گویش لری به بن­سُر یا سُرپا مشهور است. این گونه­ پیازدار اغلب در مناطق سرد کوهستانی و ارتفاعات بالا رویش دارد. در مناطق مختلف لرستان برگ­های آن را در فصل بهار خشک نموده و برای تهیه و پختن آش کماج و بورانی در فصل زمستان ذخیره می‌کنند. مردم استان از این گیاه دارویی معمولاً همراه با برنج یک غذای لعاب­دار تهیه می­کنند که در درمان سرماخوردگی بسیار مفید است. مردم محلی از این گونه دارویی به­عنوان دافع سنگ کلیه و مسکن دردهای گوارشی، روماتیسمی و بخصوص در درمان سرماخوردگی استفاده می­کنند. تجزیه و تحلیل فیتوشیمیایی گونه­های مختلف جنسL.  Allium نشان داده که به­ دلیل تجمع ترکیبات مختلف گوگردی مانند S‐آلیل مرکاپتوسیستئین، کوئرستین، فلاونوئیدها و آنئین، خاصیت ضد سرطان را اثبات کرده­اند. این ترکیبات با مکانیسم­های مختلفی از جمله مانع چرخه سلولی، مهار مسیرهای سیگنالینگ، القای آپوپتوز و فعالیت آنتی اکسیدانی در مراحل متنوع شکل­گیری، رشد، تمایز و متاستاز سلول­های سرطانی دخالت

شکل 1. گونه­ای ازگوئه یا ازبوئه (Thymus kotschyanus  Boiss. & Hohen)

دارند و مولکول­های طبیعی فعال استخراج شده از آن‌ها ممکن است به­عنوان یک عامل ضد سرطان مفید باشند (Asemani et al., 2019). اثر ضد درد و ضد التهابیA. jesdianum ، بر روی موش صحرایی تأیید شده و علاوه­بر این، اثرات ضد التهابی این گیاه با اثرات سدیم سالیسیلات، به­عنوان یک داروی ضد التهابی غیر استروئیدی قابل­مقایسه است (Khaksarian et al., 2008).

گونه گیاهی موسیر Allium stipitatum Regel، با نام­های محلی زیل و پیشوک، از خانواده Amaryllidaceae، از گونه­های دارویی مشهور لرستان است (شکل 2) که ریزوم و برگ آن در بین مردم استفاده غذایی (چاشنی غذا، معطرکننده ترشی) و دارویی دارد. موسیر به­عنوان مدر، معرق، خلط‌آور، اشتها آور، مسکن درد مفاصل و درمان فشار خون مصرف سنتی دارد. مدت طولانی است که از گونه A. stipitatum در طب سنتی برای درمان فشار خون، روماتوئید، التهاب و بهبود زخم­ها استفاده می­شود و اخیراً فعالیت­های ضد باکتریایی، ضد قارچی، آنتی اکسیدانی و ضد سرطان برای  A. stipitatum اثبات شده است (Asgarpanah et al., 2012). تعدادی از ترکیبات شیمیایی مانند ساپونین­ها، ساپوژنین­ها، ترکیبات حاوی گوگرد (تیوسولفینات­ها) و فلاونوئیدها (کوئرستین و کامپرفرول)، آلیسین، ترکیبات دی­سولفید و تری­سولفید از مهم­ترین ترکیبات شناسایی شده در A. stipitatum هستند و مسئول پتانسیل­های قابل­توجه به‌ویژه فعالیت­های ضد باکتریایی، ضد قارچ و ضد انگل این گیاه هستند (Asgarpanah and Ghanizadeh., 2012). موسیر به‌صورت تجاری در صنایع غذایی برای تولید ماست موسیر کاربرد صنعتی دارد.

از دیگر گیاهان دارویی منطقه مورد مطالعه که از شهرت و اقبال زیادی در بین مردم برخوردار است، کُلکنه (Kolkenah) یا چای­کوهی (Stachys Lavandulifolia Vahl.) متعلق به تیره Lamiaceae است (شکل 3). این گونه در مناطق سردسیری الشتر، خرم­آباد، بروجرد و الیگودرز، در مزارع و مناطق مرتفع تپه­ها و کوهپایه­ها پراکنش بیشتری دارد. چای­کوهی در طب سنتی به­عنوان ضد نفخ، درمان سردرد، دردهای عصبی، معرق، اشتهاآور، ضد تب و به­عنوان آرام­بخش در موارد اضطراب مورد استفاده قرار می­گیرد. دمنوش چای­کوهی به­تنهایی یا همراه با ازبوه (آویشن) برای موارد فوق استفاده می­شود. اجزای اصلی ماده مؤثره چای­کوهی عبارت‌اند از: ژرماکرون_- دی، بتا_- فلاندرن، بتا_- پینن، میسن، آلفا_- پینن (Javidnia et al., 2004) و اسپاتولنول و اکسید کاریوفیلن (Ramezani et al., 2002) هستند. نتایج پژوهشی بر روی عصاره گیاه S. lavandulifolia حاکی از آن است که دارای اثر ضد اضطراب با فعالیت آرام­بخشی نسبتاً کمتری نسبت به دیازپام است (Rabbani et al., 2003).

انگور .Vitis vinifera L، با نام محلی انگیر از گونه­های دارویی خانواده Vitaceae، از گونه­های دارویی مشهور در لرستان است و علاوه­بر مصرف خوراکی به‌صورت تازه و رسیده دارای مصارف درمانی سنتی به­عنوان مقوی عمومی بدن، قابض و درمان

شکل 3. گونه دارویی کُلکِنه یا چای­کوهی (Stachys Lavandulifolia Vahl.)

اسهال نیز می­باشد. «گریه مو» که قطرات مایع ناشی از قطع مقطعی تنه درختچه انگور است در درمان بیماری­های پوستی و التیام زخم­ها و تب­خال و تورم پلک چشم کاربرد سنتی دارد. غوره، میوه نارس انگور و سبز و ترش‌مزه است. در لرستان آب غوره

را گرفته، صاف می‌کنند و آن‌ را درون یک ظرف شیشه‌ای جلوی نور آفتاب قرار می‌دهند تا قرمز رنگ شود سپس آن را بعد از خوردن هر غذای چرب و یا همراه با سالاد مصرف می‌کنند. در مصارف سنتی، آبغوره برای کاهش غلظت و چربی خون، درمان یرقان، چاقی مفرط و بیماری اسکوربوت مؤثر است. پودر خشک شده غوره برای خوشبو کردن بدن و تسریع در بهبود جوش صورت و پوست بدن کاربرد سنتی دارد. برگ­های انگور که دارای خاصیت قابض و خونریزی هستند، در معالجه اسهال، خونریزی، واریس، هموروئید، درد، هپاتیت و بیماری­های مرتبط با رادیکال­های آزاد مورد استفاده قرار می­گیرند و برای بهبود زخم­ها آب برگ­ها به­عنوان یک ضد عفونی­کننده برای شستشوی چشم توصیه می­شود. مطالعات in vitro و in vivo نشان داد که برگ­های V. vinifera، فعالیت­های مختلف بیولوژیکی ازجمله محافظت­کننده کبد، اسپاسمولیتیک، هیپوگلیسمی و گشادکننده عروق را انجام می­دهند (Orhan et al., 2009). تحقیقات شیمیایی حاکی از وجود اسیدهای آلی (مالیک، اگزالیک، فوماریک، اسکوربیک، سیتریک و اسید تارتاریک)، اسیدهای فنولیک، تانن­ها، آنتوسیانین­ها، لیپیدها، آنزیم­ها، کاروتنوئیدها و ترپن­ها موجود در اندام­های مختلف V. vinifera، است. بسیاری از خواص درمانی گیاه ممکن است به ترکیبات فنولیک نسبت داده شود. ترکیبات فنولیک به دلیل اثرات دارویی از جمله فعالیت­های ضد میکروبی و آنتی اکسیدانی مورد توجه قرار گرفته­اند (Orhan et al., 2009).

گونه دارویی کاسنی (Cichorium intybus L.)، با نام محلی چقچقه (Chaqhchaqha) و از اعضای تیره Asteraceae است که از تمام اندام­های گیاه به­خصوص ریشه و سرشاخه‌های گلدار آن در طب سنتی استفاده می­شود. در طب سنتی منطقه، از جوشانده ریشه کاسنی در درمان مرض قند (دیابت)، خنک‌کننده و ضد گرما، تقویت بدن، اشتها آور، درمان ورم و خونریزی لثه بهره می­برند و در استعمال خارجی، قرار دادن برگ­های تازه و له شده کاسنی باعث التیام و کاهش ضایعات و التهابات و تحریکات سطحی پوست می‌شود.

از اثرات درمانی عمده آن می­توان به مقوی و تأمین­کننده مواد معدنی بدن، ضد کم­خونی، تقویت­کننده معده و اعصاب، ضد تب، کاهش­دهنده قند و کلسترول خون و درمان مشکلات پوستی اشاره نمود .(Mozaffarian, 2012) ریشه C. intybus حاوی 40٪ پلی­ساکاریدِ اینولین است و سویه­های جدیدی از آن ایجاد شده است که محتوای اینولین آن قابل مقایسه با چغندر قند است (Street et al, 2013). موش­های دیابتی تحت درمان با کاسنی در برابر افزایش بیش از حد قند خون ناشتا مقاومت کردند و تغذیه آن‌ها با پودر برگ C. intybus، منجر به کاهش سطح قند خون به مقدار تقریباً طبیعی شد (Street et al., 2013).

گونه دارویی پونه (Mentha  longifolia L.)، با نام محلی پینه از خانواده Lamiaceae، از گونه­های پرمصرف و شناخته شده در بین ساکنین منطقه، محسوب می­شود (شکل 4). پونه معمولاً به­عنوان یک سبزی، ادویه یا ماده افزودنی همراه با غذاهای متنوع استفاده می­شود. در طب سنتی منطقه از گیاه دارویی پینه برای خواص آرام­بخش، ضد نفخ، تقویت معده، طبع ساز و خوابانیدن کودکان در برگ­ها به­منظور پایین آمدن تب کودکان استفاده می­شود. از پونه در طب سنتی برای درمان انواع بیماری­ها از جمله اختلالات دستگاه گوارش، اختلالات تنفسی، بیماری­های عفونی، بیماری­های التهابی و همچنین اختلالات قاعدگی استفاده شده است (Farzaei et al., 2017). پونه (M. longifolia) یا نعناع وحشی، گیاهی است چند ساله، با رشد سریع و خودرو که خاصیت ضد میکروبی و آنتی اکسیدانی دارد (Mkaddem et al., 2009). امروزه فعالیت­های مختلف دارویی برای M. longifolia، مانند ضد انگل، ضد میکروب، ضد حشرات، ضد عفونی­کننده، مسکن، ضد التهاب، ضد اسهال، آنتی اکسیدان و محافظت­کننده کبدی، تأیید شده است. این گیاه در سندروم روده تحریک­پذیر، آمنوره و الیگومنوره و بیماری­های مرتبط با استرس اکسیداتیو نیز مزایای درمانی را نشان داده است (Farzaei et al., 2017). اعتقاد بر این است که M. longifolia در درمان سرماخوردگی و بیماری­های چشم و دفع حشرات مفید است. طیف گسترده­ای از اجزای طبیعی مانند فلاونوئیدها، اسیدهای فنولیک، سینامات، سرامیدها، سزکوئی­ترپن­ها، ترپن­ها و ترپنوئیدها مسئول فعالیت دارویی M. longifolia هستند (Farzaei et al., 2017 ).

گونه دارویی ریواس (Rheum ribes L.)، با نام محلی ریوند و ریباس، از خانواده Polygonacea (شکل 5)، در لرستان علاوه بر مصرف خوراکی به‌صورت تازه و تهیه شربت و مربا، در طب سنتی برای کاهش کلسترول، ضد باکتری و نشاط­آور مصرف می‌شود. عصاره­­های آبی و اتانولی ساقه و برگ گیاه ریواس، اثر مهارکنندگی خوبی بر باکتری­های استافیلوکوکوس اورئوس و اشرشیاکلی داشته اند. عصاره برگ و ساقه ریواس فعالیت ضد میکروبی خوبی در برابر عوامل بیماری­زا ناشی از مواد غذایی نشان داده اند و می­توانند در سیستم­های نگهداری مواد غذایی برای جلوگیری از رشد باکتری­ها مورد استفاده قرار گیرند و کیفیت و

شکل 4. گونه دارویی پونه یا پینه (Mentha longifolia L.)

ایمنی مواد غذایی را بهبود بخشند. ساقه و برگ ریواس غنی از کربوهیدرات، اسیدآمینه، چربی و استرول­های مختلف است. این گیاه علاوه بر ترکیبات تغذیه­ای حاوی مقادیر قابل‌توجهی از ترکیبات فعال بیولوژیکی است که از آن جمله می­توان به تانن، گالیک اسید، آلاجیک اسید و مشتقات گالویل یا هگزاهیدروکسی دیفنوئیل اشاره نمود (Salehi et al., 2016). ساقه­های تازه و دمبرگ‌های R. ribes به­ عنوان سبزی مصرف می­شوند؛ از ریشه­های آن به­عنوان ملین و داروی ضد پسوریازیس، درمان دیابت، فشار خون، چاقی و اسهال استفاده می‌شود و شاخه­های جوان و دمبرگ­ها برای درمان اسهال و به عنوان ضد تهوع استفاده می‌شود (Krishnaiah et al, 2011).

گونه دارویی ماری­تیغال یا خار مریم (Silybum marianum (L.) Gaertn)، متعلق به تیره Asteraceae (شکل 6)، در طب سنتی دارای خواص درمانی محافظت از کبد، تحریک ترشح شیر مادر، کاهش فشار و چربی خون است. در طب مدرن برای درمان انواع بیماری­ها از جمله یرقان، سنگ صفرا، برونشیت و واریس، از داروهای آماده شده از دانه­های خار مریم استفاده شده و به دلیل خاصیت لیپوفیلیک خار مریم، معمولاً به­جای یک چای گیاهی به شکل کپسول یا قرص تجویز می­شود (Post-White, 2007) که یک مکمل گیاهی است که برای درمان اختلالات کبدی و صفراوی استفاده می­شود و سلول­های کبد و کلیه را از اثرات سمّی داروها از جمله شیمی­درمانی محافظت می­کند. درباره سیلی­مارین (ماده مؤثره ماری­تیغال)، شواهد بالینی برای اثرات محافظت­کننده کبدی و ضد میکروبی ازجمله مهار رشد سلول­های سرطانی در سلول­های پروستات، پوست و پستان وجود دارد (Post-White, 2007).

گیاه دارویی علف مار (Capparis Spinosa L.)، با نام محلی کبَر (kabar) یا کور از خانواده (Capparaceae) در کوهپایه‌های سنگلاخی خرم­آباد، ملاوی، شوراب و تشکن نیز به وفور دیده می‌شود (شکل 7)، دارای قدمت چند هزار ساله در متون اطباء سنتی است. از دیرباز در طب سنتی به­عنوان ضد عفونی­کننده زخم­ها، درمان بیماری­های کبد و طحال، ضد دیابت، کاهنده چربی خون، تقویت اعصاب، رفع کبودی­ها و کوفتگی­ها، میوه له­شده آن برای دفع عقرب و مار مورد استفاده قرار می­گیرد. در مطالعات متعددی اثر ضد دیابت، ضد فشار و چربی خون و ضد میکروبی و نقش این گیاه در محافظت و تقویت کبد تأیید شده است و اثرات فارماکولوژیک و کاربردهای بالینی متعددی برای گیاه دارویی کبر به اثبات رسیده است که تعدادی از این موارد با خواصی که طبیبان سنتی برای این گیاه دارویی قائل شده­اند، تطابق نسبی دارد (Vahid et al., 2016).

گونه دارویی فاشرا (Bryonia multiflora Boiss. & Heldr.) متعلق به تیره Cucurbitaceae است (شکل 8). در طب‌ سنتی، پخته ریشه فاشرا به­عنوان ملین، مدر، معرق، خلط­آور و درمان آسم کاربرد دارد. از برگ­ها، میوه و ریشه این گیاه برای درمان جذام و زخم­های قانقاریایی استفاده می­شده است. از آنجا که فاشرا گیاهی سمّی است، باید تحت نظارت حرفه­ای مصرف شود و در دوران بارداری منع مصرف دارد. این گونه دارویی یک مسهل قوی است و امروزه در داروهای گیاهی با احتیاط فراوان استفاده می­شود. همچنین برای سایر التهابات دیگر مانند زخم روده، آسم، برونشیت تجویز می­شود و همچنین برای کاهش فشار خون بالا مورد استفاده قرار می­گیرد. گیاه کامل دارای خاصیت ضد ویروسی است .(Chevallier, 2000)

شکل 6. گونه دارویی ماری­تیغال یا خار مریم (Silybum marianum (L.) Gaertn)

شکل 7. گونه دارویی علف مار یا کبَر (Capparis Spinosa L.)

جو دوسر یا یولاف (Avena sativa L.) از خانواده Poaceae، دانه و ساقه خشک­شده آن در طب سنتی کاربرد دارد. جو دوسر بیشتر به­عنوان یک غلات مغذی شناخته می­شود،. از ترکیبات مؤثره جو دوسر که باعث ایجاد خواص دارویی آن می­شود، ساپونین­ها، آلکالوئیدها، استرول­ها، فلاونوئیدها، سالیسیلیک اسید، نشاسته و پروتئین­ها (گلوتن)، ویتامین­ها (به خصوص ویتامین‌های گروه B) و مواد معدنی (به‌ویژه کلسیم) هستند. سبوس جو دوسر کلسترول را کاهش می­دهد و رژیم غذایی مبتنی بر جو دو سر، استقامت و بنیه بدنی را بهبود بخشد. دانه­های جو دوسر، سبوس و کاه حاصل از ساقه­های آن به­طور خاص از نظر دارویی مقوی هستند. این گیاه دارویی توسط پزشکان طب سنتی برای معالجه ضعف عمومی و طیف گسترده­ای از شرایط عصبی

شکل 8. گونه دارویی فاشرا (Bryonia multiflora Boiss. & Heldr.)

تجویز می­شود. دانه­ها و سبوس جو دوسر ضد افسردگی خفیف هستند و به­آرامی سطح انرژی را بالا می­برند و از یک سیستم عصبی دارای استرس بیش از حد، پشتیبانی می­کنند؛ از جو دوسر برای درمان افسردگی، تحریک عصبی و رفع فرسودگی و خستگی ناشی از بیماری اسکلروز، درد عصبی مزمن و تحریک انرژی عصبی کافی برای رفع بی­خوابی استفاده می­شود. جو دوسر یکی از اصلی­ترین داروهای گیاهی در دوران نقاهت پس از یک بیماری طولانی است. دانه­های جو دوسر در استعمال خارجی، نرم­کننده و پاکسازی­کننده بوده و جوشانده آن در حمام به تسکین خارش و اگزما کمک می­کند (Chevallier, 2000).

پنومه یا آوندول (Smyrnium Cordifolium Boiss.) از تیره Apiaceae، در اوایل بهار در اکثر کوهستان­های سردسیر استان رویش دارد (شکل 9). در بعضی نواحی لرستان ریشه پخته پنومه را با کره حیوانی به­عنوان غذا تناول می­کنند. گیاه پنومه در لرستان علاوه بر مصارف غذایی، به­عنوان دافع سنگ کلیه، ضد درد، ضد تب، درمان دردهای مثانه و کلیه، ضد پوسیدگی دندان مصرف می­شود. نتایج پژوهشی درباره این گیاه نشان داد که فعالیت آنتی اکسیدانی خوبی در عصاره آن وجود دارد و با توجه به نتایج، عصاره اتانولی S. cordifolium فعالیت ضد باکتریایی را در سطوح مختلف در برابر عوامل باکتریایی ایجاد کننده بیماری به نمایش گذاشت و این عصاره باعث مهار باکتری­های گرم مثبت به­طور معنی­داری بالاتر از باکتری­های گرم منفی شد. خواص آنتی اکسیدانی و ضد باکتریایی مشاهده شده عصاره S. cordifolium نشان داد که این گیاه می­تواند منبع مهمی برای تولید آنتی اکسیدان­های طبیعی جدید، قوی­تر و ضد باکتری باشد (Khanahmadi et al., 2010).

شکل 9. گونه دارویی پنومه یا آوندول (Smyrnium Cordifolium Boiss.)

گونه دارویی بارهنگ (Plantago major L.)، از خانواده Plantaginaceae، به­عنوان گیاه التیام­دهنده (شفادهنده) شناخته می‌شود، زیرا برای درمان زخم­ها، ضرب­دیدگی و کبودی­ها استفاده می­شده است. از مواد مؤثره آن می­توان به ایروئیدها، فلاونوئیدها (آپیژنین)، تانن­ها، اسیدهای گیاهی و موسیلاژ اشاره نمود. آپیژنین خاصیت ضد التهابی دارد. برگ­های این گونه دارویی در طب سنتی کاربرد دارد و به سرعت جریان خون را متوقف و ترمیم بافت آسیب­دیده را تسریع می­بخشد. از پماد یا لوسیون آن برای درمان هموروئید و زخم­ها استفاده می­شود. گیاه بارهنگ، مدر، خلط­آور و ضد سرماخوردگی است. بارهنگ معمولاً برای درمان التهاب و زخم معده، اسهال، اسهال خونی، سندرم روده تحریک­پذیر، زکام تنفسی، از دست دادن صدا و خونریزی مجاری ادراری تجویز می­شود (Chevallier, 2000).

گیاه دارویی پنج انگشت یا فلفل برّی (Vitex negundo L.)، از خانواده Lamiaceae، گیاهی مقاوم است که در مناطق مرطوب و یا در مسیر جریان آب در زمین­های بایر و جنگل­های باز رشد می­کند (Vishwanathan and Basavaraju, 2010). این گونه دارویی که گیاهی درختچه­ای و معطر است، بیشتر در بستر رودخانه­ها و در مناطق جنوبی ایران می­روید (Mozaffarian, 2012). گیاه پنج انگشت در طب سنتی مصارفی از جمله تسکین ضرب­دیدگی، مقوی، اشتها آور، مدر، ضد نفخ و مخدر دارد. تمام قسمت­های این گیاه از ریشه تا میوه دارای تعداد زیادی متابولیت ثانویه است و از فرمولاسیون­­های­گیاهی تجاری محسوب می­شود. انواع بی­سابقه­ای از داروها و معالجه طیف گسترده­ای از اختلالات سلامتی را به این گیاه نسبت می­دهند. از خواص دارویی گیاه پنج انگشت، فعالیت ضد التهابی و ضد درد، تأثیر بر استرس اکسیداتیو، فعالیت مهاری آنزیمی، تأثیر بر پتانسیل تولید مثل، قابلیت تقویت دارو، ملین، ضد باکتری، ضد قارچ و حشره­کشی است. تجویز عصاره­های ویتکس، اثر داروهای ضد التهابی متداول مانند ایبوپروفن و فنیل بوتازون، داروهای ضد درد مانند مپریدین، آسپرین و مورفین، داروهای آرام­بخش-خواب­آور مانند پنتوباربیتون، دیازپام و داروهای ضد تشنج را تقویت کرد. فعالیت­های ضد التهابی و سرکوب­کننده درد، در برگ­های تازه پنج انگشت به مهار سنتز پروستاگلاندین، آنتی­هیستامین و فعالیت­های آنتی اکسیدانی نسبت داده می­شود. با توجه به دوام کم بذر پنج انگشت و سرعت آهسته تکثیر معمول آن، فناوری کشت بافت به­عنوان یک روش جایگزین برای حفاظت سریع و تکثیر این گونه گیاهی مهم از نظر اقتصادی و دارویی است (Vishwanathan and Basavaraju, 2010).

گل ختمی با نام محلیِ گل هیرو (Althaea officinalis L.)، از دیگر گونه­های پرکاربرد در بین مردم منطقه مورد مطالعه است (شکل 10). این گونه دارویی سنتی که از گل، برگ و ریشه آن استفاده می­شود، دارای تسکین­دهندگی و آرام­بخشی است و برای درمان اختلالات گوارشی، تنفسی، تسکین و محافظت از غشاهای مخاطی تحریک شده و درمان مشکلات ادراری مانند التهاب خفیف مثانه کاربرد دارد و با خاصیت نرم­کنندگی، به­عنوان خلط­آور استفاده می­شود. با مشاهده نتایج طب مدرن نیز این کاربردها تأیید شده و نشان می­دهد که ترکیبات خالص شده از پلی ساکاریدهای برخی گیاهان موسیلاژی ازجمله A. officinalis L.، دارای فعالیت­های مختلف بیولوژیکی مانند آنتی اکسیدان، ضد التهاب، تقویت سیستم ایمنی بدن، ضد اسپاسم یا خاصیت ضد آلرژی هستند و با داشتن طبیعت تسکین­دهندگی به­عنوان سرکوب­کننده سرفه عمل می­کند (Ameri et al., 2015).

شکل 10. گونه دارویی ختمی یا گل هیرو  (Althaea officinalis L.)

گل نسترن یا می­داره (Rosa canina L.) متعلق به خانواده Rosaceae که میوه و گل­های آن به­عنوان داروی گیاهی مورد استفاده قرار می­گیرند (شکل 11). در طب سنتی همراه با تخم کدو عطائی آسیاب شده به­صورت چای برای درمان عفونت پروستات مصرف می­شود و مصرف چند روز چای میوه می­داره موجب بهبود فرد می­شود. از دیگر کاربردهای دارویی سنتی نسترن می­توان درمان سرماخوردگی، هضم­کننده غذا، ضد نفخ و مدر را نام برد. نسترن وحشی در فهرست گونه­های دارویی ضد سرطان

شکل 11. گونه دارویی گل نسترن یا می­داره (Rosa canina L.)

قرار گرفته است و ازجمله ترکیبات شیمیایی آن که در درمان سرطان مؤثر هستند می­توان به آلفا-توکوفرول، بتا کاروتن، کافئیک اسید، گالیک اسید، پروتو کاتِکوئیک اسید، ایزو کوئرسیتین، تانن را اشاره نمود (Najafpour Navaei, 2006).

گونه­ای بنگ­دانه (Hyosyamus tenuicaulis Schonbeck-Temesy)، از خانواده Solanaceae، در طب سنتی به­عنوان آرام­بخش و مسکن دردهای دستگاه ادراری کاربرد دارد. گونه­های بذرالبنج، دارای خواص درمانی ازجمله مسکن سیستم عصبی، ضد اسپاسم، مسهل، اعتیادآور و خواب­آور است(Mozaffarian, 2012) . هیوسیامین از رایج­ترین آلکالوئیدهای تروپان گونه­های Hyoscyamus است که خواص دارویی گونه­های این جنس از آن ناشی می­شود(Ebrahimzadeh, 2003) .

بومادران هزاربرگ (Achillea millefolium L.) از خانواده Asteraceae، با نام محلی برینج­داس(Berenjdas)  است که در طب سنتی، این گونه دارویی با ارزش به­عنوان یک مقوی تلخ شناخته شده است و دارای خواص پایین­­آورنده فشار خون، ضد اسپاسم، افزایش تعریق، ضد تب، ضد التهاب، تنظیم کننده سیکل ماهانه و قابض عمل می­کند. بومادران همراه با گیاهان دیگر، به درمان سرماخوردگی و آنفولانزا کمک می­کند. بومادران دارای مواد مؤثره روغن فرّار (لینالول، کامفور،سابینن و کامازولین)، سزکوئی­ترپن لاکتون­ها، فلاونوئیدها و آلکالوئیدِ آچیلئین، کومارین­ها، سالسیلیک اسید و تانن­ها است. خواص این مقوی تلخ، آن را برای ضعف هضم و کولیک معده مفید می­کند، فشار خون را پایین آورده و گردش خون و رگ­های واریسی را بهبود می­بخشد (Chevallier, 2000) که با باورهای مردم بومی منطقه مطابقت دارد.

بَنِه یا پسته وحشی (Pistacia khinjuk)، با نام محلی قُلنگ و قلنگ نَرمه، متعلق به خانواده Anacardiaceae، از گونه­های بومی، شناخته شده و پر مصرف در منطقه مورد مطالعه است (شکل 12). گونه  P. khinjuk  یکی از سه گونه Pistacia است که در ایران رویش دارد. در باورها و فرهنگ بومی منطقه، این گونه به­عنوان مسکن، قابض، درمان شکستگی­ها، درمان ورم معده و زخم اثنی­عشر، ضد عفونی­کردن هوای اتاق در مواقع زکام، سرماخوردگی و سایر بیماری­های عفونی مورد استفاده قرار می­گیرد (Taran et al., 2010). در طب سنتی از این گیاه به­عنوان ضد التهاب، ضد تب، ضد باکتری و ضد ویروسی در درمان اسهال و عفونت گلو استفاده می­شود. اسانس روغنی پسته حاوی اجزای متنوعی با اثرات درمانی متفاوت است. برخی از ترکیبات اصلی اسانس روغنی قسمت­های هوایی P. khinjuk عبارت‌اند از: آلفا_- پینن، بتا_- پینن، میرسن، بتا_-کاروفیلن، ژرماکرن_- بی و اسپاتولنول

شکل 12. گونه دارویی بَنِه یا قُلنِگ (Pistacia atlantica Desf.)

است و عصاره­های مختلف برگ­های P.khinjuk (کلروفرم، اتیل استات، اتیل الکل، دی اتیل اتر) مانند سایر گونه­های پسته دارای فعالیت­های ضد باکتریایی و ضد قارچی است (Taran et al., 2010).

گونه دارویی شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra L.) با نام محلی ملیم یا بله شیرینه، متعلق به خانواده (Fabaceae) از گونه‌های دارویی بومی و ارزشمند لرستان محسوب می­شود. از مهم­ترین کاربردهای ملیم در طب سنتی منطقه، درمان زخم معده و تقویت دستگاه گوارش است. در مطالعات بالینی و تجربی مواردی نظیر اثرات درمانی در بیماری هپاتیت C، بیماری­های پوستی و ریوی، نارسایی کبدی و قلبی و خواص ضد التهاب، ضد ویروس، ضد میکروب، ضد سرطان، آنتی اکسیدان و تقویت سیستم ایمنی برای این گیاه اثبات شده است. ریشه شیرین­بیان دارای ترکیبات متعددی شامل قندهای مختلف (تا 18 درصد)، فلاونوئیدها، استرول­ها، اسیدهای آمینه، صمغ و نشاسته، اسانس­های روغنی و ساپونین­ها است و ماده مؤثره اصلی آن ترکیب ساپونینی به نام اسید گلیسیریزیک یا گلیسیریزین با شیرینی 30 تا 50 برابر ساکارز است که در صنایع دارویی، غذایی و دخانیات کاربرد دارد (Khanahmadi et al., 2013). شیرین بیان یکی از گیاهان دارویی استراتژیک کشور معرفی شده و پودر ریشه آن در درمان زخم معده دارویی شناخته شده و مشهور است. در حال حاضر؛ شیرین بیان یکی از اقلام گیاهان دارویی صادراتی کشور را تشکیل می­دهد.

کنگر خوراکی (Gundelia tournefortii L.) با نام محلی کِنگِر، متعلق به خانواده (Asteraceae) از گونه­های دارویی مشهور در لرستان است که علاوه بر کاربرد درمانی، اندام­های جوان گیاه هم به‌صورت تازه و خام و هم در پخت غذا و تهیه خورش استفاده می­شود (شکل 13). در منطقه موردمطالعه، کنگر برای بهبود هضم، کاهش چربی خون، ضد تب، ضد انگل، دفع سنگ کلیه و درمان عفونت ناشی از سوختگی استفاده سنتی دارد. با توجه به مواد مؤثره کنگر خوراکی، دامنه­ وسیعی از کاربردهای عصاره گیاه در زمینه­های مختلف درمانی از جمله ضد باکتری، آنتی اکسیدان، کاهنده پلاکت و کاهش چربی خون اشاره شده است. مواد مؤثره  G. tournefortii شامل ترکیبات شیمیایی متنوعی مانند ترپنوئیدها، فلانول­ها، فنول­ها، کومارین­ها، اسیدهای چرب، ویتامین­ها (A، B، D و E) و عناصر معدنی (پتاسیم و کلسیم) است (Farhang et al., 2017).

شکل 13. گونه دارویی کنگر خوراکی (Gundelia tournefortii L.)

نتیجه‌گیری

داروهای گیاهی از اهمیت قابل­توجهی در تجارت بین­الملل برخوردار هستند و شناخت ارزش بالینی، دارویی و اقتصادی آن‌ها هنوز هم در حال رشد است؛ اگرچه این امر در بین کشورها بسیار متفاوت است (WHO, 1998). دو سوم گونه­های گیاهی جهان دارای ارزش دارویی هستند و بسیاری از گیاهان دارویی پتانسیل آنتی اکسیدانی بالایی دارند که با کاهش استرس اکسیداتیو سلول­ها، در درمان بسیاری از بیماری­ها مانند سرطان، بیماری­های قلبی و بیماری­های التهابی مفید هستند (Krishnaiah et al., 2011). صاحب‌نظران، استفاده مجدد از دانش بومی در توسعه پایدار را به شرط حذف جنبه­های منفی آن و به­کارگیری تلفیقی دانش بومی و نوین، پذیرفته­اند (Azkia and Yousefi, 2005). گیاهان دارویی که قرن­هاست اساس درمان­های سنتی در جهان بوده­اند؛ همچنان منبع تولید داروهای جدید برای بشر هستند. برای ایجاد اطمینان از اثربخشی و کیفیت گیاهان دارویی در بین مصرف­کنندگان گیاهان دارویی، کاربردها و باورهای سنتی و مبتنی بر تجربه باید به استدلا­ل­های مبتنی بر شواهد علمی تبدیل شوند. با توجه به اینکه از دست دادن تنوع زیستی منجر به کاهش منابع مواد اولیه تولید دارو می­گردد، شناسایی شرایط بهینه رشد گونه­های دارویی بومی و فراهم نمودن بستر مناسب برای کاشت­ زراعی و گلخانه­ای، مواد اولیه طبیعی و ارگانیک نیز در دسترس صنایع داروسازی قرار خواهد گرفت. حضور گروه­های نظارتی نهادهای ذی‌ربط برای پایش وضعیت رویشگاه­های بومی گونه­های دارویی، آموزش روش­های صحیح و پایدار به بهره­برداران محلی، اعطای تسهیلات به کشاورزان و تشویق جوامع بومی و روستایی برای تشکیل و توسعه تعاونی­های کوچک محلی با هدف فراوری گیاهان دارویی و محصولات طبیعی آن‌ها را می­توان از اقدامات حفاظت گیاهان دارویی بومی و پرکاربرد در مناطق مختلف استان برشمرد.

تشکر و قدردانی

این پژوهش با حمایت مالی مرکز تحقیقات داروهای گیاهی رازی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی لرستان انجام گردیده است. نگارندگان به خاطر فراهم نمودن امکانات و حمایت مالی در اجرای پژوهش حاضر، از آن مرکز تحقیقاتی سپاسگزاری می‌کنند.