نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه زیست شناسی دانشگاه پیام نور. تهران. ایران.
2 گروه زیست شناسی، دانشکده علوم پایه، موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی- گروه زیست شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
Identification of medicinal plants and their ethnobotanical investigation in Mehriz of Yazd province
Amir Abbas Minaeifar1* | Masoome Hasanbarani2 | Fatemeh Daneshmand3
|
Article Info |
ABSTRACT |
|
|
Article type Research Article
Article history Received: 28 October 2024 Revised: 04 December 2024 Accepted: 07 December 2024 Published: 21 December 2024
Keywords Ethnobotany Medicinal Plants Mehriz
|
Objective: The use of medicinal plants is a part of the culture of the indigenous people of each region, which has been formed over the centuries and indigenous knowledge related to these herbal medicines is a good model in discovering new medicines. Due to the change in lifestyle caused and the generation gap, the indigenous knowledge is fast being forgotten, the present research was conducted with the aim of investigating medicinal species and local knowledge related to their use in Mehriz region of Yazd province. Methods: After determining the different habitat areas of the city, the collection of medicinal plants and the information of local people about the healing properties of plants was done. Results: Based on the results of this research, 92 species of medicinal plants were identified, and the most species belong to Asteraceae, Brassicaceae, and Lamiaceae. Most of these plants are used in the treatment of digestive, respiratory, and urinary tract problems. Conclusion: It is hoped that this type of research will lead to the preservation of indigenous knowledge and planning in the sustainable exploitation of valuable plant resources in nature. |
|
|
Cite this article: Minaeifar, A.A., Hasanbarani, M., & Daneshmand, F. (2024). Identification of medicinal plants and their ethnobotanical investigation in Mehriz of Yazd province. Ethnobiology and Biodiversity Conservation, 1(4), 22-36. https//doi.org/10.22091/ethc.2024.10934.1029
©The Author(s). Publisher: University of Qom DOI: https//doi.org/10.22091/ethc.2024.10934.1029 |
||
امیرعباس مینایی فر1*| معصومه حسن بارانی2| فاطمه دانشمند3
|
اطلاعات مقاله |
|
چکیده |
||
|
نوع مقاله پژوهشی |
|
هدف: استفاده از گیاهان دارویی، بخشی از فرهنگ مردمان بومی هر منطقه است که طی قرنها شکل مواد و روش‌ها: پس از تعیین مناطق مختلف رویشگاهی شهرستان، جمعآوری گیاهان دارویی و اطلاعات افراد بومی در مورد خواص درمانی گیاهان انجام شد، علاوه بر شناسایی علمی گونههای جمعآوری شده سایر اطلاعات گردآوری شده نیز مجدداً مرتب و بازنویسی شدند. نتایج: بر اساس نتایج حاصل از ایـن پژوهش 92 گونه گیاه دارویی خودرو در این منطقه شناسایی شد که بیشترین گونهها متعلق به تیره کاسنی، نعناعیـان و شببو هستند، این گیاهان اغلب در درمان مشکلات گوارشی، تنفسی و دستگاه ادراری مورد استفاده میباشند. نتیجه‌گیری: امید است این نوع پژوهشها، منجر به حفظ دانش بومی و برنامهریزی در بهرهبرداری پایدار از منابع گیاهی با ارزش در طبیعت شود. |
||
|
تاریخچه دریافت: 07/08/1403 بازنگری: 14/09/1403 پذیرش: 17/09/1403 انتشار: 01/10/1403
کلیدواژه‌ها دانش بومی گیاهان دارویی مهریز
|
||||
|
استناد: مینایی فر، امیرعباس؛ حسن بارانی، معصومه؛ و دانشمند، فاطمه (1403). شناسایی گیاهان دارویی و بررسی اتنوبوتانی آنها در شهرستان مهریز استان یزد. زیست قوم شناسی و حفاظت تنوع زیستی، 1(4)، 36-22. https//doi.org/10.22091/ethc.2024.10934.1029
ناشر: دانشگاه قم © نویسندگان. |
||||
مقدمه
گیاهان دارویـی در طـول تـاریخ بشر همیشه با انسان همراه بوده‌اند و آثار درمانی و موارد اسـتفاده آن بـر هیچ‌کس پوشـیده نیسـت. طبیعت سرشار از گونههای گیاهی است که بسیاری از آنها از لحاظ ارزش دارویی هنوز شناخته نشده‌اند و کشف خواص درمانی با دانش نوین امروزی به سالها زمان نیاز دارد؛ چراکه در بسیاری از نقاط جهان گیاهان دارویی وجود دارند که بهصورت محلی برای درمان برخی بیماریها از آنها استفاده میشود؛ ولی این خواص درمانی برای علوم جدید هنوز ناشناخته هستند
(Martin, 1995). امروزه اهمیت مطالعه در مورد دانش بومی و محلی مناطق مختلف جهان و ثبت این دسته از اطلاعات بیش از پیش مشخص شده است، علاوه بر این انسان همواره در جستجوی منابع مختلف جهت رفع نیازهای خود است و از جمله مهم‌ترین منابع حیاتی، داروهای گیاهی هستند، ازاین‌رو افزایش جمعیت انسان همواره تهدیدی برای منابع طبیعی بوده و هست. امروزه مهم‌ترین چالش‌های زیستی حفاظت از تنوع زیستی است (Hawkes et al., 2012). برای حفظ تنوع گونهها و منابع طبیعی و همچنین بهرهبرداری صحیح و پایدار از منابع موجود ابتدا باید درکی از موجودیت و پراکنش منابع طبیعی وجود داشته باشد، از جمله این منابع طبیعی گیاهان دارویی هر منطقه است. افزایش استفاده از گیاهان دارویی در سالهای اخیر به اهمیت آن افزوده است؛ به همین دلیل شناخت گیاهان دارویی هر منطقه به معنی شناخت بهتر منابع طبیعی ارزشمند و تجدیدشونده آن منطقه است و زمینه توسعه و بهرهبرداری پایدار از این منابع ارزشمند طبیعی را فراهم مینماید (Emadi and Amiri, 2002).
دانشی که حاصل از انباشت تجارب تاریخی در جوامع بومی و محلی هر منطقه است، اصطلاحاً دانش بومی نام دارد. در طی قرون گذشته با استفاده از آن، اقوام گوناگون نیازهای خوراکی، پوشاکی، داوریی و ... خود را از محیطشان تأمین نمودهاند
Emadi and Abbasi, 1998))، این دانش بخشی از سرمایه ملی هر کشور است و حاصل قرنها آزمون و خطا است. متأسفانه این نوع دانش در اکثر جوامع ماهیتی شفاهی دارد و به دلیل پیشرفت تکنولوژی و فاصله شدید بین نسلها به سرعت در معرض نابودی قرار گرفته است ((Minaeifar et al., 2021; Sadeghloo and Azizi, 2015، از زمینههای کاربردی دانش اتنوبوتانی استفاده در حفاظت و توسعه پایدار جوامع محلی است و حیطهکاری آن عمدتاً به دانش سنتی و درک فرهنگی تکیه دارد و میتوان برای حل مشکلات مردم محلی استفاده شود. اتنوبوتانی با استفاده از دانش محلی و بومی در تصمیمات مدیریتی نقش ایفا می‌کند؛ چراکه کاربرد گیاهان در زندگی جوامع بومی باعث شده تا اطلاعات قابل توجهی در مورد گونههای مختلف گیاهی نظیر پراکنش، زیستگاه، زمان و شیوه برداشت، خواص و کاربرد، نحوه فراوری و ... گیاه داشته باشند (Tene et al., 2007). اهمیت دانش بومی در ایران نیز طی سالهای اخیر بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و مطالعات مختلفی تاکنون در این حوزه منتشر شده است؛ که به عنوان مثال به موارد زیر میتوان اشاره نمود: ارزیابـی گیـاهان دارویی منطقهای از شهرستان نکـــا در استــان مازنــدران از لحاظ اتنـوبوتـانی (Gholipour et al., 2014)، بررسی دانش بومی گیاهان دارویی مورد استفاده در شهرستان فسا استان فارس (Ramazanian and Minaeifar, 2016)، مطالعة دانش بومی و مصارف سنتی گیاهان شهرستان سرایان در استان خراسان جنوبی (Yari et al., 2021). علاوه بر این نوع مطالعات، مطالعات دیگری در حوزه مدیریتی و حفاظت در دانش بومی نیز انجام گرفته است؛ مانند شناسایی مؤلفههای دانش بومی و ارائه الگوی مدیریت دانش طب بومی در منطقه مکران (Dehvari et al., 2019) و یا بررسی پرمصرفترین گیاهان دارویی خریداری شده از عطاریهای شهر سمنان به منظور شناسایی گیاهان نیازمند حفاظت (Amirahmadi and Ghamari, 2023). هرچند در سالهای گذشته مطالعات متعددی روی پوشش گیاهی استان یزد صورت گرفته است (Mozaffarian et al., 2000; Zareei et al., 2008; Gouchani, 2004; Baghestani et al., 2009)، اما در مورد منطقه مهریز علیرغم برخورداری از تنوع پوشش گیاهی طبیعی مطالعات بسیار کمی انجام شده (Zarezadeh et al., 2007)، علاوه بر این در خصوص اتنوبوتانی این استان پژوهش قابل توجهی صورت نگرفته است (Minaeifar et al., 2021). در این مقاله سعی شده تا حد امکان دانش بومی گیاهان دارویی خودرو در شهرستان مهریز استان یزد مورد ارزیابی و مطالعه قرار گیرد. شهرستان مهریز با وسعت 14684کیلومتر مربع در جنوب استان یزد و در 30 کیلومتری شهر یزد قرار دارد، این شهرستان از سمت شمال به بخش مرکزی شهرستان یزد، از سمت شرق به بخش مرکزی شهرستان بافق و بخش مرکزی شهرستان شهربابک از استان کرمان، از سمت جنوب به شهرستان خاتم استان یزد و سیرجان استان کرمان و از سمت غرب به بخش نیر و شهرستانهای ابرکوه و تفت محدود میباشد. آب و هوای شهرستان معتدل و بیابانی است، ادامه ارتفاعات شیرکوه در بخش غربی این شهرستان موجب تشکیل سفرههای غنی آب زیرزمینی و تعدیل هوای آن نسبت به اکثر نقاط استان یزد شده است. این شهرستان دارای یک بخشمرکزی و پنج دهستان به اسامی: ارنان، بهادران، تنگ چنار، میانکوه و خورمیز و 468 آبادی است. متوسط بارنـدگی سالانه در این شهرستـان 62 میلیمتـر و میانگیـن ارتفاع آن از سطـح دریا 1480 متـر میباشد (Zarezadeh et al., 2007).
مواد و روش‌ها
این تحقیق در دو بخش پرسشگری محلی و جمعآوری گیاهان انجام گرفته است. در ابتدا پس از شناسایی روستاها و راههای ارتباطی و تهیه نقشه منطقه بر اساس نقشهها و اطلاعات موجود، مناطق مختلف رویشگاهی شهرستان تعیین شد
(Mozaffarian et al., 2000; Zarezadeh et al., 2007) و در فصلهای رویشی (از ابتدای اسفند ماه تا اوایل خردادماه، وابسته به ارتفاع و اقلیم مناطق مختلف) عملیات جمعآوری گیاهان دارویی شروع میشد و تا پایان فـصل رویـش ادامه پیدا میکرد. در هر دوره جمعآوری، اطلاعات مربوط به تاریخ و مکان جمعآوری و سایر اطلاعات گیاهان ثبت شد. همزمان با جمعآوری گیاهان از رویشگاههای طبیعی، افراد مطلع هر منطقه نیز شناسایی شده و از طریق تکمیل پرسشنامه اطلاعات کاربردی گیاهان شامل؛ نام محلی، نوع کاربرد گیاه، اندام مورد استفاده و نحوه استفاده افراد بومی از آن گیاه ثبت شد. همچنین برای جلوگیری از حذف اطلاعات احتمالی محلی به دلیل عدم همکاری کافی در تکمیل پرسشنامه خصوصاً توسط افراد مسن و با سطح سواد پایین، مصاحبه گروهی نیز انجام گرفت. سپس از گیاهان دارویی جمعآوری شده با استفاده از روشهای استاندارد علمی نمونههای هرباریومی تهیه شد (Jones and Luch Singer, 2004). نمونههای آماده شده در هرباریوم دانشگاه پیام نور یزد با استفاده از کلیدهای شناسایی و منابع معتبر گیاهشناسی شناسایی و تعیین نام شدند (Davis, 1985; Assadi et al., 2013; Ghahraman, 1978; Komarov and Shishkin, 1974 ). اسامی فارسی گیاهان نیز استخراج و تعیین شد (Mozaffarian, 1998).
شکل 1. نقشه منطقه مورد مطالعه
|
|
|
شکل 2. تیپ رویشگاهی منطقه
نتایج
بر اساس نتایج حاصل از ایـن پژوهش 94 گونه گیاه دارویی متعلق به 32 تیره که استفاده بومی داشته و خودرو بودند، جمـعآوری و شناسایی شدند. از گونههای شناسایی شده تیره کاسنی با 19 گونه (21/20 درصد)، تیره شببو با 8 گونه (51/8 درصد)، تیره نعناع با 7 گونه (44/7 درصد) و تیره نخود با 5 گونه (39/5 درصد) بیـشترین گونههای گیاهی را در میـان گیاهـان دارویـی جمـعآوری شده به خود اختصاص دادهاند (تصویر 1). بر اساس نتایج حاصل از اطلاعات گردآوری شده این گونهها بهطور عمده در درمان ناراحتیهای گوارشی، مشکلات تنفسی ناشی از عفونتهای ویروسی و باکتریایی و مشکلات دستگاه ادراری مورد استفاده قرار میگیرند (جدول 1). رایج‌ترین شکل مصرف بهصورت دمنوش بود و بیشترین اندام مورد استفاده برگها و کمترین بخشهای مورد استفاده پیازها و صمغ بودند (تصویر 2).
جدول 1. فهرست گیاهان دارویی خودروی شناسایی شده در مهریز
|
اندامها و موارد مصرف |
رویشگاه |
نام فارسی- نام محلی |
نام علمی |
خانواده |
|||||||
|
همه اندامهای گیاه: ضدسرفه، خلط آور، ضد سرماخورگی، ضد التهاب مجاری ادراری، ضد سنگ مثانه وکلیه |
31049'99"N 54030'73"E |
پرسیاوشان- پرسیوشوم |
Adiantum capillus-veneris L. |
Adiantaceae |
|||||||
|
همه اندامهای گیاه: خلط آور |
31050'09"N 54030'80"E |
سپرزدارو- سپرزه |
Asplenium ruta- muraria L. |
Aspleniaceae |
|||||||
|
ساقه و برگ: خوشبو کننده و طعم دهنده، ضد ترش کردن معده |
3105244"N 54030'80"E |
خوشاریزه- خوشاریزه |
Echinophora platyloba D.C. |
Apiaceae |
|||||||
|
اندامهای هوایی: درمان قند خون |
3105244"N 54030'80"E |
زول- زول |
Eryngium Bungei Boiss. |
||||||||
|
بذر: تقویت کننده معده و ضد نفخ |
31049'98"N 54030'72"E |
گلپر- گلپر |
Heracleum persicum Desf. ex Fischer. |
||||||||
|
بخشهای هوایی: خلط آور، باد شکن، تقویت گوارش، قاعده آور و ترمیم زخم |
31053'91"N 54023'12"E |
بومادران- بومادرون |
Achilea wilhelmsii K.Koch. |
Asteraceae
|
|||||||
|
برگها و سرشاخهها: تب بر و ضدانگل |
31053'17"N 54032'52"E |
درمنه ایرانی- دِرَنه |
Artemisia persica Boiss. |
||||||||
|
اندامهای هوایی: ضد انگل |
31055'68"N 54024'93"E |
درمنه شرقی- دِرَنه کوهی |
Artemisia scoparia Waldst & Kit. |
||||||||
|
سرشاخههای گلدار: کرم کش |
31055'68"N 54024'93"E |
درمنه – دِرَنه دشتی |
Artemisia sieberi Besser. |
||||||||
|
بذر: روغن در درمان زخمها و خارش |
31053'54"N 54044'83"E |
گلرنگ وحشی-خارخرون |
Carthamus oxyacantha M.Bieb. |
||||||||
|
گلها: مقوی اعصاب و بذرها: ملین |
31053'56"N 54043'80"E |
گل گندم- گل گندم |
Centaurea depressa M.Bieb. |
||||||||
|
ریشه و برگ: ضدالتهاب، ضد نفخ، ملین و مدر، درمان زردی |
31057'55"N 54044'71"E |
کاسنی - کاسنی |
Cichorium intybus L. |
||||||||
|
لانه ساخته شده توسط گونهای سوسک از شیرابه این گیاه از روی ساقه ها را جدا کرده برای درمان علایم سرماخوردگی مصرف میکنند
|
31052'09"N 54020'97"E |
شکرتیغال انبوه- شکر تغال |
Echinops aucheri Boiss. |
||||||||
|
31056'91"N 54044'69"E |
شکرتیغال خاسی- شکر تغال |
Echinop ilicifolius Bung. |
|||||||||
|
31063'65"N 54023'86"E |
شکر تیغال یزدی- شکر تغال |
Echinops jesdiantus Boiss. & Buhse. |
|||||||||
|
برگها: درمان کورک، تاول و جوش |
31056'60"N 54027'93"E |
کرقیچ- کرقیچ |
Hertia intermedia (Boiss.) O. Kuntze |
||||||||
|
برگها: ملین، خواب آور، ضد سرفه، تب بر، مسکن |
31053'60"N 54043'47"E |
کاهوی خاردار- کاهو وحشی |
Lactuca serriola L. |
||||||||
|
ریشه: درمان اسهال |
31051'61"N 54031'41"E |
کک کش- کک کش |
Pulicaria dysenterica (L.) Gaertn. |
||||||||
|
اندامهای هوایی و ریشه: ضد سرفه |
31053'10"N 54022'11"E |
شیر تیغک- خارشیره |
Sonchus maritimus L. |
||||||||
|
همه اندامهای گیاه: تب بر، مسکن، ملین، ضد یرقان |
31053'23"N 54022'48"E |
شیرتیغک- خارشیره |
Sonchus oleraceus L. |
||||||||
|
اندامهای هوایی: تب بر، مسکن، قاعده آور، آسان کننده زایمان |
31051'74"N 54031'29"E |
مخلصه- بابونه |
Tanacetum parthenium (L.) Schultz –Bip. |
||||||||
|
مخلصه- مخلصه |
Tanacetum persicum (Boiss.) Mozaff. |
||||||||||
|
بخشهای هوایی: اشتهاآور، ضد سنگ مثانه، ضد رماتیسم |
31062'28"N 54021'30"E |
قاصدک- خبرکشُک |
Taraxacum microcephaloides Van.Soest. |
||||||||
|
میوه، برگ، ساقه و ریشه: مسکن، درمان زخم، دمل و عفونت ادراری |
31057'54"N 54044'62"E |
زردینه- چسبونُک |
Xanthium strumarium L. |
||||||||
|
میوه: تقویت کبد و کلیه، مصفای خون و پوست ریشه و ساقه: درمان سو هاضمه، یبوست |
31050'06"N 54031'57"E |
زرشک زرافشان- زرشک کوهی |
Berberis integerrima Bunge. |
Berberidacea |
|||||||
|
همه اندامهای گیاه: معرق، مدر، ضدسرفه، خلط آور |
31053'18"N 54020'79"E |
گاوزبان- گوزبون |
Anchusa italica Retz. |
Boraginaceae |
|||||||
|
ساقه و میوه: آرام بخش و خواب آور |
31053'91"N 54022'97"E |
چسبک- چسبونوک |
Asperugo procumbens L. |
||||||||
|
بذر: ضد سرفه، خلط آور، بازکننده حنجره |
31056'32"N 54019'11"E |
قدومه - قدومه |
Allyssum minus var. micrantha (C.A.Mey.) Dudley. |
Brassicaceae |
|||||||
|
برگها: مدر و ملین |
31052'48"N 54021'92"E |
ازمک- موچه |
Cardaria Draba (L.) Desv. |
||||||||
|
بذر: متعادل کننده مزاج، ضد عطش، مدر، تب بر و ضد التهاب |
31060'63"N 54024'52"E |
خاکشیر- خاکشی |
Descurainia Sophia (L.) Webb ex Prantle. |
||||||||
|
برگ: مقوی دستگاه گوارش و قوای جنسی |
31053'98"N 54044'01"E |
منداب- مندو |
Eruca sativa Miller. |
||||||||
|
برگ و ساقه: تصفیه کننده خون |
31053'14"N 54023'25"E |
موچه- موچه |
Lepidium latifolium L. |
||||||||
|
ریشه: قی آور، بمقدار کم اشتهاآور |
31062'28"N 54021'30"E |
ترب وحشی – ترب وحشی |
Raphanus Raphanistrum L. |
||||||||
|
بذر: خلط آور و تب بر |
31049'56"N 54023'60"E |
خاکشیر- خاکشی |
Sisymbrium irio L. |
||||||||
|
برگ: مدر، تب بر و ضد التهاب |
31054'50"N 54421'59"E |
خاکشیر- خاکشی |
Sisymbrium Loeselii L. |
||||||||
|
ریشه و میوه: مدر، تقویت کننده کبد و طحال |
31056'36"N 54027'94"E |
کبر- کور |
Capparis spinosa L. |
Capparaceae |
|||||||
|
ریشه: شوینده و ضد عفونی کننده |
31056'18"N 54022'20"E |
چوبک- چووک |
Acanthophyllum glandulosum Bunge. |
Caryophyllaceae |
|||||||
|
چوبک زبر- چووک |
Acanthophyllum squarrosum Boiss. |
||||||||||
|
برگ، دانه و گل: ملین، ضد کرم، ضد بواسیر |
31054'81"N 54043'60"E |
سلمک- سلمه |
Chenopodium album L. |
Chenopodiaceae |
|||||||
|
اندامهای هوایی: شوینده و مورد استفاده در صابون سازی سنتی |
31055'51"N 54051'96"E |
شور خاردار- شورخار |
Salsola kali L. |
||||||||
|
اندامهای هوایی: مدر، شوینده و مورد مصرف در صابونسازی سنتی |
31058'66"N 54045'38"E |
اشنان- اشنون |
Seidlitzia rosmarinus (Ehrh). Bge. |
||||||||
|
ریشه: مسهل و مدر |
31058'11"N 54043'77"E |
پیچک- پیچوک |
Convolvulus arvensis L. |
Convolvulaceae |
|||||||
|
ریشه: ملین، صفرابر، خلط و قی آور، درمان نقرس و سیاه سرفه |
31051'08"N 54031'12"E |
فاشرا- کدووک |
Bryonia aspera steven. ex Ledeb. |
Cucurbitaceae |
|||||||
|
میوه و ریشه: مسهل، ضد نقرس، ضد ادم، یرقان، رماتیسم، ضد دیابت |
31063'77"N 54034'60"E |
حنظل- هنداونه ابوجهل |
Citrullus colocynthis (L.) Schrad. |
||||||||
|
تمامی اندامهای گیاه: مسهل |
31058'34"N 54022'04"E |
سس- سس |
Cuscuta europaea L. |
Cuscutaceae |
|||||||
|
غده‌های زیر زمینی: استفراغ، اسهال و قاعده آور، ضد کرم |
31059'02"N 54026'33"E |
آبیار سلام- اویارسلام |
Cyperus rotundus L. |
Cyperaceae |
|||||||
|
اندامهای هوایی گیاه: تنگی نفس، تب بر و ضد سرفه |
31006'81"N 54020'36"E |
ارمک- ارمک |
Ephedra intermedia Schr. |
Ephedraceae |
|||||||
|
31052'28"N 54031'07"E |
ارمک ریش بزی- ریش بز |
Ephedra procera Fish & Mey |
|||||||||
|
31036'58"N 54027'98"E |
ارمک بیابانی – ارمک صحرا |
Ephedra strobilacea Bge. |
|||||||||
|
بذر، بخشهای هوایی و شیرابه: مسهل، ضد کرم، درمان زگیل |
31059'10"N 54023'81"E |
فرفیون- فرفیون |
Euphorbia helioscopia L. |
Euphorbiaceae |
|||||||
|
دانه: مسهل و ضد عفونی کننده |
31057'21"N 54044'79"E |
کرچک- بیدانجیل |
Ricinus communis L. |
||||||||
|
بخشهای هوایی و صمغ: ملین، مدر، ضد زردی نوزاد، ضد سنگ کلیه |
31051'03"N 54044'16"E |
خارشتر- ترنجبین |
Alhagi persarum Boiss & Buhse. |
Fabaceae |
|||||||
|
ریشه: ضد زخم و رفلاکس معده، مدر و خلط آور |
31057'24"N 54044'43"E |
شیرین بیان- متک |
Glycyrrhiza glabra L. |
||||||||
|
برگها و دانه: ضد اسهال |
31058'12"N 54043'82"E |
یونجه زرد – یونجه زرد |
Melilotus indicus (L.) All. |
||||||||
|
سرشاخههای گلدار: ضد نفخ، ضدآسم، بواسیر و دردهای یائسگی |
31053'21"N 54023'62"E |
اکلیل الملک- اکلیل الملک |
Melilotus officinalis (L.) Pall. |
||||||||
|
گلها: مدر، خلطآور، آرامبخش، ضد برونشیت، درمان زخم و سوختگی |
31052'29"N 54021'17"E |
شبدر سرخ- شبدر سرخ |
Trifolium pratense L. |
||||||||
|
اندامهای هوایی و ریشه: اشتها آور، ضد کرم، صفرا بر، مقوی معده و کبد، تب بر |
31055'31"N 54024'86"E |
شاتره گل ریز- شاتره |
Fumaria parviflora Lam. |
Fumariaceae |
|||||||
|
31053'24"N 54022'43"E |
شاتره ایرانی- شاتره |
Fumaria vaillantii Loisel. |
|||||||||
|
بخشهای هوایی: اشتهاآور، تقویت کننده کبد و معده، خلط آور، تب بر، قاعده آور، بادشکن، ضد برونشیت، ضد سرفه و روماتیسم |
31058'69"N 54026'46"E |
فراسیون- فراسیون |
Marrubium vulgare L. |
Lamiaceae |
|||||||
|
بخشهای هوایی: بادشکن، صفراآور، ضد سنگ‌های کلیه و مثانه، مقوی معده و ضد عفونی کننده |
31055'11"N 54020'46"E |
پودنه- پودونه |
Mentha longifolia (L.) Hudson. |
||||||||
|
برگ و سرشاخههای گلدار: قاعده آور، ضدعفونی کننده، آرامبخش، مقوی معده |
31052'41"N 54023'56"E |
مریم گلی- مریم گلی |
Salvia sclarea L. |
||||||||
|
سرشاخه: ضد اسهال، بادشکن، ضد عفونی کننده |
31049'55"N 54023'16"E |
مرزه بختیاری- مرزه کوهی |
Satureja bachtiarica Bunge. |
||||||||
|
سرشاخههای گلدار: مقوی معده، ضدروماتیسم، نقرس، درمان زخمها |
31058'65"N 54022'36"E |
مریم نخودی طناز- نعناع کوهی |
Teucrium chamaedrys L. |
||||||||
|
برگها و سرشاخههای گلدار: ضد دیابت، کاهنده فشار خون، تب بر |
31050'49"N 54030'51"E |
مریم نخودی- کلپوره |
Teucrium polium L. |
||||||||
|
بخشهای هوایی: ضد تب، بادشکن، خلط آور، مقوی قلب و معده |
31052'04"N 54034'40"E |
کاکوتی- کاکوتی |
Ziziphora tenuior L. |
||||||||
|
پیاز: ضد کرم شیره تازه برگ: ضد عفونی کننده |
31052'25"N 54032'25"E |
پیاز کوهی- پیاز کوهی |
Allium schoenoprasum L. |
Liliaceae |
|||||||
|
پیاز: ضد نقرس |
31052'65"N 54030'28"E |
گل حسرت- سورنجون |
Colchicum Persicum Baker. |
||||||||
|
میوه: باز کننده دمل |
31053'52"N 54022'66"E |
داروش- کشمش کولی |
Viscum album L. |
Loranthaceae |
|||||||
|
گلها: ضد سرفه و خلط آور، ضد حساسیت پوستی |
31056'57"N 54043'21"E |
ختمی- ختمی |
Alcea fasciculiflora Zohary. |
Malvaceae |
|||||||
|
گلها و برگ: مقوی معده ، مدر و برطرف کننده خارش و اگزما |
31056'71"N 54043'49"E |
بستان گلی- خواصی |
Hibiscus Trionum L. |
||||||||
|
گل و برگ: ملین، خلط آور، کاهنده التهابات سرماخوردگی در استعمال خارجی: درمان خارش و گزیدگی حشرات، صفرا بر |
31056'67"N 54044'11"E |
پنیرک خبازی- گل خواصی |
Malva sylvestris L. |
||||||||
|
اندامهای هوایی و بذر: کاهنده فشار خون، ضد سرفه |
31037'94"N 54035'17"E |
شقایق زرد- شقایق زرد |
Glaucium oxylobum Boiss & Buhse. |
Papaveraceae |
|||||||
|
دانه و برگ: مسهل، مدر و درمان نیش حشرات و ورم لوزه‌ها |
31056'61"N 54042'19"E |
باهنگ سرنیزهای- بارهنگ |
Plantago lanceolata L. |
Plantaginaceae |
|||||||
|
دانه و برگ: ضد التهاب گوارش و یبوست، بندآورنده خون بواسیر |
31057'59"N 54041'83"E |
بارهنگ بزرگ- بارهنگ پهن |
Plantago major L. |
||||||||
|
ریشه و بذر: ضد حبس بول، تقویت کبد، ضد سنگ مثانه |
31050'28"N 54030'77"E |
قیاق- مرغ |
Agropyron repens (L.) P. Beauv. |
Poaceae |
|||||||
|
بذر: ضدالتهاب، مقوی گوارش و قلب |
31053'23"N 54042'39"E |
یولاف - جو دوسر |
Avena sativa L. |
||||||||
|
همه اندامهای گیاه: درمان خون ریزی دماغ و ادرار، کاهنده قاعدگی و ترشحات زنانه، مدر، اشتهاآور، |
31053'21"N 54044'32"E |
مرغ- مور |
Cynodon dactylon (L.) Pers. |
||||||||
|
سرشاخه: ضد اسهال |
31057'81"N 54042'16"E |
هفت بند- هفت بند |
Polygonum aviculare L. |
Polygonaceae |
|||||||
|
بخشهای هوایی: ملین، ضد ادم، بواسیر، اگزما، آبسه و زخم |
31057'92"N 54041'70"E |
ترشک- ترشوک |
Rumex obtusifolius L. |
||||||||
|
برگ و ساقه: برطرف کننده التهاب، ضد انگل، ضد قاعدگی، ضد زردی، اشتها آور، مدر، ضد تاول و میخچه |
31056'71"N 54043'55"E |
خرفه- قُلفه |
Portulaca oleracea L. |
Portulacaceae |
|||||||
|
ریشه: ضدکرم، مقوی معده |
31032'51"N 54022'69"E |
ورث- ورث |
Reseda lutea L. |
Resedaceae |
|||||||
|
چوب و مغز دانه: ضد قولنج کبدی و کلیوی، معرق و ضد کمر درد |
31050'11"N 54032'87"E |
محلب- آلبالو وحشی |
Cerasus mahaleb L. |
Rosaceae |
|||||||
|
گلها: خلط آور، درمان کننده بواسیر |
31050'88"N 54026'92"E |
گل ماهور- خرگوشی |
Verbascum songaricum schrenk ex fisch and C.A.May. |
Scrophulariaceae |
|||||||
|
اندامهای هوایی: قابض و مدر |
31050'01"N 54033'89"E |
سیزاب - سیزاب |
Veronica Anagallis-aquatica L. |
||||||||
|
برگ: ضد درد، خلط آور، ضد سرفه، ضد شوره سر |
31055'40"N 54024'83"E |
تاتوره- تاتوره |
Datura innoxia Miller. |
Solanaceae |
|||||||
|
برگ و دانه: مسکن، مخدر |
31054'59"N 54045'25"E |
تاتوره- تاتوره |
Datura stramonium L. |
||||||||
|
برگ و گل: مخدر، ضد درد |
31049'58"N 54022'29"E |
بنگ دانه- بنگ |
Hyoscyamus nutans Schonbeck-Temesy |
||||||||
|
برگها: ضد اسپاسم، ضد درد قاعدگی و پروستات |
31053'01"N 54023'39"E |
دیو خار- خار کوه |
Lycium depressum Stocks. |
||||||||
|
اندامهای هوایی: ضد درد، ضد تب، مدر، مسهل |
31056'69"N 54020'16"E |
تاجریزی- انگور توره |
Solanum nigrum L. |
||||||||
|
برگ و سرشاخه: مدر و مقوی |
31058'51"N 54041'47"E |
اسفند رومی- اسفندک |
Fagonia bruguieri DC. |
Zygophyllaceae |
|||||||
|
دانه: درمان آسم، یرقان، ضد کرم، ضد تشنج، ضد قاعدگی و قی آور |
31055'91"N 54025'09"E |
اسفند- اسپند |
Peganum harmala L. |
||||||||
|
میوه: مدر، مسکن، ملین |
31056'97"N 54044'48"E |
خارخسک- خارخسوک |
Tribulus terrestris L. |
||||||||
* نام تیرهها بر اساس رده بندی کرانکوئیست است.
شکل 3. تیرههای گیاهی براساس تعداد گونههای دارویی خودرو جمعآوری شده
شکل 4. بخشهایی از گیاهان دارویی که بیشترین استفاده را داشتهاند
|
|
|
|
|
|
شکل 5. منتخبی از تصاویر گونههای دارویی جمع آوری شده در منطقه
بحث
نسل بشر طی قرون متمادی با بهرهگیری از دانش بومی توانسته به گونهای موفق در تسخیر اقلیمهای مختلف تبدیل شود، دانش بومی بشر در زمینههای مختلفی مانند گیاهشناسی، جانورشناسی، پزشکی، بوم شناسی، کشاورزی، دامداری، صنایع دستی و... که همگی حاصل تلاش برای زندگی پایدار در محیط زیست است، جلوهگر شده است (Frouzeh et al., 2014)، در بسیاری از نقاط جهان به ویژه نقاط دور افتاده ابعاد مختلف زندگی جوامع محلی زندگی خود را بر پایه منابع طبیعی، تجربیات و باورهای خود که همگی برآمده از تلاش برای معیشت پایدار است، استوار نمودهاند که در نهایت این دانشها به بخشی از سرمایه آن جامعه تبدیل میشود (Mirdeilami et al., 2014; Mardaninejhad and Vazirpour, 2012). این سرمایه ارزشمند به دلیل رشد تکنولوژی و کاهش ارتباط بین نسلها به سرعت در حال نابودی ناشی از فراموشی و توقف انتقال سینه به سینه آن است. از این‌رو انجام مطالعات دانش بومی تا پیش از نابودی این دانشها بسیار حائز اهمیت است (Minaeifar et al., 2021). لذا تحقیق حاضر با این هدف صورت پذیرفت. در بین گیاهان جمعآوری شده تیره کاسنیان (Asteraceae) بیشترین گونه را بهخود اختصاص داده است بهنحوی که بیش از یک پنجم گونههای شناسایی شده متعلق به این تیره است. فراوانی گونههای تیره کاسنیان میتواند به علت برخی از ویژگیهای ریخت شناسی، تشریحی و فیزیولوژی خاص این تیره، مانند تولید بذرهای فراوان و کوچک با قدرت انتشار بالا، وجود خار و متابولیتهای ثانویه بازدارنده چرای دام و همچنین سازشپذیری بالای گونههای این تیره با شرایط مناطق خشک و نیمه خشک کوهستانی باشد (Nouri et al., 2018). علاوه بر این فشار ناشی از بهرهبرداری و چرای بیش از حد دام بهدلیل حضور روستاهای متعدد در این منطقه نیز میتواند از دیگر دلایل فراوانی نسبی گیاهان تیره کاسنی در این منطقه باشد. تیره شب بو دومین تیره از نظر تعداد گونه در این منطقه بود. ویژگی خاص اکثر گونههای این تیره مانند تولید بذرهای فراوان، طول دوره زندگی کوتاه به نحوی که در اندک زمان فصول بارندگی امکان رشد و تکمیل چرخه حیاتی خود را دارند میتواند از جمله عوامل مؤثر در وفور گونههای این تیره در این منطقه باشد، سومین تیره از نظر تعداد گونه در این منطقه تیره نعنائیان است. حضور گونههای تیره Lamiaceae میتواند بهدلیل تحمل نسبتاً بالای گونههای این تیره در مقابل گرما و خشکی باشد و همچنین گیاهان تیره نعنائیان بهدلیل دارا بودن متابولیتهای ثانویه معطر کمتر مورد توجه دامها قرار میگیرند (Dehshiri et al., 2016). تحقیقات صورت گرفته در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی دیگری که در کشور انجام شده نیز فراوانی بیشتر گونههای متعلق به این تیرهها را تأیید مینماید؛ طی مطالعه دانش بومی گیاهان دارویی منطقه سرایان استان خراسان جنوبی، 133 گونه دارویی با استفاده محلی را شناسایی شده و اشاره شده که بیشترین تعداد گونه متعلق به تیره کاسنی، نعناعیان و گندمیان بوده است (Yari et al, 2021). طی پژوهش صورت گرفته در منطقه تفت استان یزد که به بررسی فلور، شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی و دانش بومی گیاهان دارویی این منطقه پرداخته شده، ضمن شناسایی 91 گونه گیاهی خودرو مشخص شده که تیرههای کاسنـی، نعناعیـان، کرفسیـان و شب بوییـان بیشترین گونه را در این منطقه دارا هستند (Minaeifar et al. 2021). در مطالعه دانش بومی و گیاهان دارویی مراتع ارزوییه استان کرمان که انجام گرفته نیز بیان شده که از 70 گونه دارویی متعلق به 37 خانواده گیاهی شناسایی شده تیره نعناعیان با 10 گونه در صدر تیرههای گیاهی این منطقه قرار دارد (Amrollahi and Forouzeh, 2020). براساس نتایج این تحقیق بیشترین استفاده از گیاهان دارویی در دانش بومی مهریز برای درمان ناراحتیهای گوارشی، تنفسی و مسکن بوده است و همچنین برگ و اندامهای هوایی گیاهان دارویی به نسبت سایر اندامهای گیاهی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد. این نتایج با نتایج تحقیقات متعددی در این زمینه همسو است؛ از جمله در تحقیق صورت گرفته تحت عنوان مطالعه دانش بومی جوامع محلی شمال استان فارس در سال 1401، بیان نموده شده که بیشترین کاربرد درمانی گونههای شناسایی شده مربوط به مشکلات گوارشی بوده و بیشترین بخش مورد استفاده از گونههای شناسایی شده نیز برگ آنها اعلام شده است (Safaeian and Niknam, 2022)، تحقیق دیگری روی دانش بومی و مصارف گیاهان دارویی سیستان و بلوچستان نیز نشان میدهد از بیست گونه دارویی پرکاربرد محلی بیشترین استفاده در درمان مشکلات گوارشی و تسکین درد و کوفتگی است (Didehvar et al., 2021)، در پژوهشی تحت عنوان گیاهان دارویی دارای کاربردهای درمانی در جوامع بومی مستقر در دامنه سبلان بیان شده است که بیشترین مصرف دارویی گیاهان این منطقه در درمان بیماریهای گوارشی، بیماریهای عفونی و کاهش التهاب و درد میباشد (Sabzi nojedeh et al., 2021). در بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی سجاسرود استان زنجان نیز ضمن معرفی 53 گونه دارویی، بیشترین کاربرد درمانی آنها در درمان مشکلات گوارشی گزارش شده است (Saadatpour et al., 2018)، در تحقیقی تحت عنوان شناسایی و بررسی اتنوبوتانی از گیاهان دارویی مراتع زبرخان شهرستان نیشابور ضمن معرفی هفتاد گونه دارویی از بیست و نه تیره گیاهی اذعان شده که بیشترین بخش مورد استفاده این گیاهان اندامهای هوایی بوده و بیشترین علت مصرف آنها درمان مشکلات گوارشی و سرماخوردگی میباشد (Hosseini et al., 2019).
تحقیقات در زمینه جغرافیای گیاهان دارویی و دانش بومی مناطق مختلف یک منطقه برای ارزیابی و شناسایی گیاهان دارویی به عنوان ذخایر ملی ضروری میباشد. در این مقاله به گیاهان دارویی کشت شده اشارهای نشده است تا صرفاً منابع دارویی بکر شهرستان که بدون دخالت و حمایت انسانی رشد مینمایند مشخص گردد؛ تنوع گونههای دارویی خودرو در شهرستان مهریز که در منطقهای بیابانی واقع شده است نشان میدهد که چه پتانسیل عظیمی در مورد منابع دارویی گیاهی در کل کشور وجود دارد، خوشبختانه اخیراً به دلیل توجه به دانش بومی، مقالات منتشر شده متعددی در مورد دانش بومی و گیاهان دارویی مناطق مختلف کشور به چشم میخورد، گیاهان بومی هر منطقه، ذخایر وراثتی آن منطقه محسوب میشوند و به دلیل دارا بودن صفات مطلوبی چون مقاومت به آفات و بیماریها و سازگاری به شرایط محیطی به عنوان ذخیرههای دارویی و غذایی قابل اتکا بهحساب میآیند. استفاده از ظرفیتهای بومی و خدادادی به صورت اصولی و حساب شده میتواند زمینه ساز دستیابی به توسعه پایدار در همه زمینهها از جمله دارو و درمان باشد (Emadi and Amiri, 2002) که در این خصوص جمع آوری اطلاعات مربوط به دانش بومی گیاهی و طب سنتی محلی اقوام مختلف ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. این پژوهش و پژوهشهای دیگری از این دست، میتوانند زمینه ساز ورود منابع دارویی سنتی به عرصه درمان باشند و همچنین میتوانند منجر به برنامهریزی صحیح زیست محیطی شوند تا با رعایت اصول برداشت از منابع طبیعی علاوه بر حفاظت از تنوع گونه های گیاهی زمینه بهرهبرداری پایدار از این منابع ارزشمند فراهم آید.
)