Ethnobotanical study of medicinal plants of Mamljeh and Tatar villages (Bojnord, North Khorasan)

Sepideh Amini ¹ | Maryam Keshavarzi ² | Mohabat Nadaf ^3*| Samaneh Mosaferi⁴

¹ M.A., Department of Plant Sciences, Faculty of Biological Sciences, Al-Zahra University, Tehran, Iran.
 E-mail: sepide.amini7474@gmail.com

² Full Professor, Department of Plant Sciences, Faculty of Biological Sciences, Al-Zahra University, Tehran, Iran. E-mail: m.keshavarzi@alzahra.ac.ir

³ Corresponding Author, Assistant Professor, Department of Cell and Molecular Biology, Faculty of Basic Sciences, Kosar University of Bojnord, Bojnord, Iran.E-mail: M_nadaf@kub.ac.ir

⁴ Assistant Professor, Department of Plant Sciences, Faculty of Biological Sciences, Al-Zahra University, Tehran, Iran. E-mail: samanehmosaferi@gmail.com

بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی روستاهای مملجه و تاتار (بجنورد، خراسان شمالی)

سپیده امینی ¹| مریم کشاورزی ²| محبت نداف ^{3 *}| سمانه مسافری ⁴

¹ کارشناسی ارشد، گروه علوم گیاهی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. رایانامه:  sepide.amini7474@gmail.com

²  استاد تمام، گروه علوم گیاهی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. رایانامه: m.keshavarzi@alzahra.ac.ir

³ نویسنده مسئول، استادیار، گروه زیست شناسی سلولی و مولکولی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران. رایانامه:  M_nadaf@kub.ac.ir

⁴ استادیار، گروه علوم گیاهی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. رایانامه: samanehmosaferi@gmail.com

مقدمه

علم گیاه مردم­شناسی یا اتنوبوتانی (Ethenobotany) به مطالعه و بررسی چگونگی استفاده افراد یک قوم، فرهنگ و یا ناحیه خاص از گیاهان بومی موجود در آن منطقه می­پردازد. با توجه به گرایش جدید عمومی به درمان­های طبیعی و گیاهی، مشخص است که تحقیقات گیاه مردم­شناسی ارزش و جایگاه ویژه­ای پیدا می‌کند (Saadati et al., 2023). واژه اتنوبوتانی اولین بار توسط هارشبرگر گیاه‌شناس آمریکایی مطرح شد و از آن زمان به بعد، اتنوبوتانی به عنوان یک علم بین رشته­ای شامل فیتوشیمی، فارماکولوژی، تغذیه و سایر کاربردهای گیاهان توسط یک جامعه سنتی مطرح شد (Mehrnia and Hosseini, 2024). اتنوبوتانی می­تواند کمک کند تا شناخت همه‌جانبه گیاهان دارویی از نظر نوع گیاهان و پراکنش آنها در ایران، شرایط بوم‌شناختی، استفاده­های دارویی، استخراج، تجزیه، شناسایی مواد مؤثره، کشت و اهلی کردن، اصلاح گونه­های مهم، بررسی روش‌های نوین در افزایش مواد مؤثره و مطالعه اثرات دارویی آن­ها صورت پذیرد (Arvin and Firuzeh, 2022).

نخستین نوشته و نسخه‌های به دست آمده از گیاهان دارویی در تمدن‌های مهم دنیا نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین به 3000 سال قبل از میلاد باز می‌گردد. تمدن‌های بابلیان، مادها، آشوریان و طب اسلامی مهد پیشرفت‌ در زمینه علم داروسازی گیاهی به حساب می‌آیند. همچنین چین و هند در کنار ایران از پیشگامان طب سنتی و داروسازی گیاهی بوده‌اند. از طرفی، اختراع خط سبب شد تا دانش گیاهان نیز ثبت شده و باقی بماند. اولین نوشته­ها که حاوی جزئیات استفاده از گیاهان در درمان بیماری‌ها هستند، در لوحه‌های گلی یافت شده در منطقه میان رودان (عراق امروزی) و پاپیروس مصری مکتوب شده‌اند (Ziaie, 2002). مدارک و مستندات حاکی از آن است که در تمدن‌های مصریان و سومریان در حدود 3000 سال پیش، آشنایی با خواص گیاهان و آثار درمانی آنها وجود داشته است (Serajeddini, 2010). به علاوه، 1800 سال قبل از میلاد، بابلی‌ها به ارزش زعفران، ترتیزک، دارچین و سیر در درمان برخی بیماری­ها آگاهی داشتند. در تمدن ایران باستان در کتیبه­های مربوط به زمان هخامنشیان، از زعفران به عنوان گیاه دارویی با خواص و کاربرد بسیار فراوان، یاد شده است. در کتاب قانون بوعلی سینا خواص درمانی گیاهان با بیان مفاهیم دنیایی و ماوراءالطبیعه آمده است (McGrew, 1985).

در گذشته­های بسیار دور پیش از آنکه متخصصان و دانشمندان به مطالعه علمی و کشف ویژگی­های درمانی گیاهی بپردازند، مردم عادی دریافتند که چگونه انواع گیاهان سمّی و خوراکی را از یکدیگر جدا کنند و به تدریج با قسمت­های مفید گیاهان آشنا شدند. این گنجینه دانش و اطلاعات، به نسل‌های بعدی منتقل و گیاهان دارویی بخشی از تغذیه بومیان مناطق مختلف جهان را به خود اختصاص داد (Saadati et al., 2023). این گیاهان، بخش مهمی از طب سنتی بسیاری از کشورها را تشکیل می­دهند و در رویکردهای جدید درمانی نیز دارای ارزش و جایگاه ویژه‌ای هستند. با مشخص شدن اثرات سوء و جانبی داروهای شیمیایی، استفاده از داروهای فرآوری شده از گیاهان دارویی به عنوان نوآوری‌های زیستی در عرصه پزشکی جایگزینی شایسته برای داروهای شیمیایی به شمار می‌روند که این، به سازگاری بیشتر بدن انسان با اجزای طبیعت که خود نیز جزئی از آن است، برمی‌گردد (Delnawaz and Hashemloyan, 2007). متأسفانه، دانش ارزشمند بومی در رابطه با گیاهان دارویی و معطر که حاصل سال­ها تجربه و فرهنگ است، با سرعت در حال فراموشی و از بین رفتن است (Hamilton, 2003). اتنوبوتانی به عنوان یک علم بین رشته­ای، دارای این قابلیت است تا اطلاعات دانش بومی مناطق مختلف در زمینه استفاده از گیاهان مختلف را جمع­آوری و ثبت نماید. علاوه بر این، مطالعات اتنوبوتانیکی اغلب جنبه­های اکولوژیکی استفاده سنتی از چنین گیاهانی را به دلیل اهمیت آن‌ها برای محیط جامعه یا بهره­برداری غیرمنطقی از برخی گونه­ها در نظر می‌گیرد و می­تواند دانش یک جامعه محلی و دانش علمی را گرد هم آورد و در حفاظت از فرهنگ زیستی و انتقال گیاهان از بازارهای محلی به بازارهای جهانی و حفظ دانش سنتی کمک کند (Mehrnia and Hosseini, 2024).

در بسیاری از مناطق جهان به خصوص مناطق دورافتاده و مکان­هایی که به مراکز شهرها دسترسی راحت ندارند جنبه­های مختلف زندگی جوامع محلی بر اساس استفاده از منابع طبیعی، تجربیات و باورهای خود که همگی زاییده­ی سعی و کوشش برای معیشت و زندگی پایدار است، استوار بوده است. این باورها، دانسته­ها و ارزش­ها زندگی آنان را احاطه نموده و به بخشی از سرمایه­ی ملی آن جامعه مبدل شده است (Karimian et al., 2024).

کشور ایران از نظر تنوع زیستی گیاهی، یکی از غنی­ترین مناطق جنوب­غربی آسیا است. وجود 11 اقلیم از 19 اقلیم شناخته شده جهان، شرایط مساعدی را برای رشد و نمو گیاهان متنوع دارویی در سراسر کشور مهیا کرده است. به دلیل تنوع پوشش گیاهی در کشور، افراد در مناطق مختلف برای درمان بسیاری از بیماری­ها از داروهای گیاهی بهره می‌برند و به همین دلیل ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در دانش اتنوبوتانی به شمار می‌رود (Saadati et al., 2023). در سال‌های اخیر مطالعات متعددی در زمینه اتنوبوتانی در دنیا و ایران صورت گرفته است (Tardío et al., 2006; Asiimwe et al., 2021; Odebunmi et al., 2022; Ibrar et al., 2007; Karkil et al., 2003). مطالعه اتنوبوتانی گیاهان دارویی در بخش‌های مختلف ایران انجام شده است؛ مانند اتنوبوتانی گیاهان دارویی سردشت (Azizi and Keshavarzi, 2015)، اتنوبوتانی گیاهان دارویی سیرجان (Sharififar et al., 2010)، گیاهان کاشان (Sadjadi et al., 2011)، گیاهان دارویی کازرون (Doulatkhahi, 2012)، گیاهان دارویی در منطقه زاگرس مرکزی (Mehrnia et al., 2021) و نیز معرفی درختان و درختچه‌های دارویی ایران (Nadaf et al., 2023). در استان خراسان شمالی نیز بررسی‌های اتنوبوتانیکی مختلفی انجام شده است. برای مثال، مطالعه گیاهان دارویی منطقه بابا امان (Nadaf, 2021)، بررسی اتنوبوتانیکی منطقه مانه سملقان خراسان شمالی (Arvin and Firuzeh, 2022)، گیاهان دارویی شیروان (Ahwazi et al., 2007) از تحقیقات انجام شده در خراسان شمالی هستند. این محققان ضمن ارائه فهرست گیاهان مناطق مورد بررسی، گروه‌های دارای بیشترین کاربرد و نوع مصرف هر گونه را مشخص ساختند. در پژوهش حاضر که اولین بررسی اتنوبوتانیکی در منطقه مورد مطالعه می­باشد، فلور منطقه مملجه و تاتار از توابع شهرستان بجنورد با دیدگاه اتنوبوتانیکی مطالعه شد. با جمع‌آوری و شناسایی گیاهان دارویی مهم منطقه، با استفاده از دانش اتنوبوتانی افراد بومی، اطلاعات مشتمل بر خواص و کاربردهای هریک استخراج گردید. با توجه به اهمیت حفظ دانش بومی در مورد گیاهان، منحصر به فرد بودن آن برای هر منطقه­ و انتقال به نسل­های بعدی، انجام پژوهش­های اتنوبوتانی ضروری به نظر می­رسند.

مواد و روش­ها

منطقه مورد مطالعه

روستای مملجه در ۱۵ کیلومتری شهرستان بجنورد در استان خراسان شمالی واقع شده است. شغل اکثریت 50 خانوار ساکن در این روستا کشاورزی، دام‌پروری و باغبانی است و مردم آن به زبان ترکی تکلم می‌کنند. نام مملجه از ریشه ترکی و به معنای محل پرورش انگور است. باغات این روستا به‌صورت دیم آبیاری می‌شوند. تاتار نیز روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان بجنورد در دهستان آلاداغ است. اهالی هر دو روستا به کشاورزی و تولید محصولاتی چون گندم، عدس و نخود و انگور اشتغال دارند. از نظر خصوصیات خاک در فصل مرطوب تبخیر در حداقل مقدار است و رطوبت موجود، مواد معدنی و آلی را از قسمت‌های فوقانی خاک آب شویی داده و در طبقات زیرین متمرکز می‌نماید. درجه حرارت متوسط سالیانه 8 درجه سانتی‌گراد یا بیش‌تر اما کم‌تر از 15 درجه سانتی‌گراد می‌باشد و اختلاف درجه حرارت متوسط تابستان و زمستان در عمق 50 سانتی‌متری خاک یا مرز سنگی و شبه‌سنگی بیش از 5 درجه سانتی‌گراد می‌باشد (شکل 1) (Fadaei, 1994).

به دلیل وجود نواحی کوهستانی، آب و هوای مناطق مورد بررسی معتدل کوهستانی است. قسمت‌هایی از جنوب استان به دلیل مجاورت با کویر مرکزی از آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی و قسمت‌های مرتفع آن، از آب و هوای سرد کوهستانی برخوردار است. میانگین دمای سالانه استان در یک دوره آماری 30 ساله، 3/13 درجه سانتی‌گراد است. دی ماه با میانگین حداقل دمای 5/1 درجه سانتی‌گراد سردترین و تیرماه با میانگین حداکثر دمای 7/24 درجه سانتی‌گراد گرم‌ترین ماه سال است. بیشترین بارندگی در فصل بهار و کمترین آن در فصل تابستان صورت می‌گیرد. فروردین ماه پرباران‌ترین و تیرماه کم باران‌ترین ماه‌های

شکل 1. موقعیت مناطق مورد مطالعه

سال هستند. بر اساس میانگین 30 ساله، حداکثر بارش ثبت شده استان با 56/468 میلی‌متر مربوط به ایستگاه درکش و حداقل آن با 124 میلی‌متر مربوط به ایستگاه جاجرم می‌باشد (شکل 2) (Fadaei, 1994).

شکل 2. منحنی آمبروترمیک ایستگاه بجنورد

با بررسی نقشه‌های توپوگرافی و جغرافیایی منطقه، نقشه راه‌های استان و نیز استفاده از اطلاعات افراد بومی، مسیرهای عبور و مرور و عوارض طبیعی مورد شناسایی قرار گرفت تا طرح مناسبی برای بررسی میدانی و جمع‌آوری نمونه­های گیاهی تهیه شود.  برای این پژوهش کد اخلاق پژوهشی به شماره IR.ALZAHRA.REC.1400.018 از معاونت پژوهشی دانشگاه الزهرا اخذ شده است.

جمع­­آوری نمونه­های گیاهی 

جمع­آوری گیاهان در طی سال­های 1401 تا 1403 در فصول مختلف رویش و با روش پیمایشی صورت گرفت (Nadaf, 2021). عملیات پیمایش صحرایی با توجه به آب و هوا، اقلیم منطقه، فصل و محل رویش برنامه­ریزی شد. شناسایی گونه­های گیاهی با استفاده از فلور ایران (Assadi, 1988-2021)، فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015) و سایر منابع معتبر شامل فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1978-2007; Attar et al., 2014-2021) انجام شد. همچنین برای اطمینان از صحت و روزآمد بودن اسامی گیاهان شناسایی‏شده از وب‏سایت‏های IPNI (2022) و POWO (2022) استفاده شد. اسامی فارسی گیاهان شناسایی شده با استفاده از کتاب فرهنگ نام‌های ایران تعیین شد (Mozaffarian, 1996). کلیه نمونه‌های هرباریومی این تحقیق در هرباریوم دانشگاه الزهرا (ALUH) نگهداری می‌شوند.

روش گرد‌آوری اطلاعات اتنوبوتانی از فلور منطقه

روش اصلی مبتنی بر اطلاعات‌یابی به شیوه مستقیم و جمع‌آوری داده­های خام بوده است. اطلاعات از افراد خبره در میان ساکنان منطقه به دست آمد. از شیوه‌های ساختارمند همچون پرسشنامه‌های طراحی شده تا روش‌های کاملاً بدون ساختار همچون دیدار و گفتگوی آزاد بهره گرفته شد. پس از گفتگوی مقدماتی، چارچوب اولیه پرسش‌ها طراحی و برای شیوه مصاحبه‌های بعدی (ساختارمند، نیمه ساختاریافته و یا بدون ساختار) تصمیم­گیری شد. در مصاحبه‌ها، پرسش‌ها با محوریت گیاهان خوراکی و دارویی طراحی شد و در هر حالت، نام محلی گیاهان، زمان جمع‌آوری، اندام مورد استفاده، نحوه آماده­سازی، نحوه مصرف و خواص گیاهان مورد بررسی قرار گرفت. لازم به توضیح است که در مشاهده مشارکتی، محقق به همراه افراد بومی در محل رویشگاه گیاهان و یا هنگام فرآوری و بهره‌برداری از آن حضور یافت تا درک بهتری از گیاهان و شیوه‌های مصرف آن داشته باشد.

اطلاعات حاصل از پرسشنامه‌ها در نرم افزار 2021  Excel مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. تعداد استفاده برای هر گیاه (UR= Use Report) و فراوانی استناد (FC= Frequency of Citation) محاسبه و با تقسیم فراوانی ارجاعات بر تعداد مطلعین، فراوانی استناد نسبی (RFC= Relative frequency of citation) به دست آمد (Tardío and Pardo-de-Santayana, 2008). ارزش استفاده هر تیره گیاهی (FIV= Family Important Value) محاسبه شد (Albuquerque et al., 2014; Vitalini et al., 2013; Keshavarzi and Mosaferi, 2019).

نتایج

وضعیت جمعیت شناختی روستاهای مورد بررسی

در مطالعه حاضر، با 40 نفر (15 مرد و 25 زن) به عنوان افراد مطلع مصاحبه صورت گرفت (شکل 3). این افراد کشاورز، دامدار و برخی خانه‌دار بودند و در محدوده سنی 25 تا 60 سال قرار داشتند (جدول 1، شکل 3).

گونه­های گیاهی شناسایی شده

در مجموع 69 گونه از 32 تیره با کاربردهای مختلف در دو روستای مورد مطالعه شناسایی شدند. لیست گونه­های گیاهی شناسایی شده به همراه نام خانواده، مصارف و شاخص­های کمی محاسبه شده در این تحقیق در جدول 2 آمده است.

جدول 1. مشخصات روستاهای مورد مطالعه و افراد مصاحبه شونده

تیره­های گیاهی منطقه و شاخص ارزش نسبی هر تیره (FIV)

تیره Lamiaceae با 15 گونه بیشترین تعداد گونه­های دارویی منطقه را داشتند. تیره­های Asteraceae با 10 گونه، Rosaceae با 6 گونه و Fabaceae و Apiaceae هر کدام با 4 گونه در مرتبه­های بعدی قرار گرفتند (شکل 4). به این ترتیب اعضای دو تیره Lamiaceae و Asteraceae به ترتیب با درصد­های 74/21 درصد و 49/14 درصد در دو منطقه مورد مطالعه حضور داشتند. شاخص ارزش نسبی هر تیره (FIV) نیز محاسبه گردید. خانواده پنیرکیان (Malvaceae) بیشترین شاخص را در بین تیره­های گیاهی منطقه داشتند (شکل 5).

بخش­های گیاهی مورد استفاده

بخش‌های مختلفی از گیاهان توسط اهالی مورد مصرف قرار می­گیرد که بیشترین درصد استفاده به ترتیب مربوط به بخش­های هوایی گیاه (46/23 درصد)، گل و برگ (52/18 درصد) و کمترین درصد استفاده مربوط به پیاز و پوست تنه درخت (23/1 درصد) بود (شکل 6).

شاخص­های اتنوبوتانیکی محاسبه شده

برای هر یک از گونه­های معرفی شده توسط مطلعین و افراد مصاحبه شونده، شاخص­های کمی فراوانی استناد (FC) و فراوانی استناد نسبی (RFC) محاسبه و نتایج، مشخص ساخت که گونه­های Anethum graveolens،Spinacia oleracea subsp. turkestanica، Chenopodium album، Elaeagnus angustifolia، Glycyrrhiza glabra، Juglans regia، Dracocephalum lindbergii، Mentha longifolia، Mentha spicata، Satureja hortensis، Thymus kotschyanus، Zizphora clinopodioides، Morus alba، Crataegus pentagyna، Cydonia oblonga، Rosa damascena، Rubus fruticosus و Peganum harmala دارای بیشترین تعداد فراوانی استناد (40 نفر)، بالاترین فراوانی استناد نسبی (100 درصد) بودند. همچنین دو گونه Fraxinus excelsior و Reseda lutea دارای کمترین تعداد فراوانی استناد (2 نفر)، کمترین ضریب فراوانی استناد نسبی (5 درصد) بودند (جدول 2).

گزارش استفاده (UR) بر اساس تعداد موارد استفاده گزارش شده توسط افراد مصاحبه شونده به دست آمد و نتایج مشخص ساخت که بیشترین تعداد موارد استفاده و بیشترین شاخص مقدار استفاده مربوط به گونه Teucrium polium (9=UR) و کمترین تعداد موارد استفاده و کمترین شاخص مقدار استفاده مربوط به گونه Medicago sativa (1UR=) است (جدول 2).

شکل 3. مصاحبه با مطلعین در روستای مملجه و تاتار

شکل 4. تیره‌های گیاهی با بیشترین تعداد گونه

شکل 5 .شاخص اهمیت نسبی تیره­­های گیاهان دارویی مناطق مملجه و تاتار

شکل 6. درصد بخش‌های مورد استفاده گیاهان مطالعه شده

بیشترین کاربرد گیاهان دارویی شناسایی شده در درمان بیماری­ها

پس از بررسی میزان مصرف هر گیاه دارویی و طبقه­بندی آن­ها همان‌طور که در شکل 7 ملاحظه می­شود بیشترین کاربرد گیاهان این منطقه در درمان بیماری­های گوارشی می­باشد.

سایر مصارف کاربردی

برخی از گیاهان مطالعه شده، علاوه بر مصارف دارویی دارای مصرف خوراکی هم بودند. این گیاهان شامل شوید (Anethum graveolens L.)، کاسنی (Cichorium intybus L.)، شنگ (Tragopogon graminifolius Dc.)، شاهی (Lepidium latifolium L.)، اسفناج (Spinacia oleracea subsp. turkestanica)، سلمه تره (Chenopodium album L.)، سنجد (Elaeagnus angustifolia L.)، شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra L.)، گردو (Juglans regia L.)، نعنا (Mentha spicata L.)، پونه (Mentha longifolia (L.) Hudson)، مرزه (Satureja hortensis L.)، پنیرک (Malva neglecta Wallr.)، توت سفید (Morus alba L.)، کنجد (Sesamum indicum L.)، ترشک (Rumex tuberosus L.)، عناب (Ziziphus jujuba Miller)، به (Cydonia oblonga Mill)، گل محمدی (Rosa damascena Mill.) و تمشک (Rubus fruticosus L) بودند.

شکل 7. تعداد گونه­های گیاهی جهت عمده­ترین مصارف دارویی در این پژوهش

بحث

در این تحقیق تعداد 69 گونه شناسایی شد که متعلق به 32 تیره می‌باشند و بزرگ‌ترین تیره به ترتیب به تیره  Lamiaceae با 15 گونه، Asteraceae با 10 گونه و  Rosaceae با 6 گونه تعلق گرفت. محققین در مطالعه اتنوبوتانی گیاهان دارویی منطقه بلومان استان لرستان به نتیجه مشابهی رسیدند (Mehrnia and Hosseini, 2024).  Sadjadiو همکاران (2011) نیز در نتایج تحقیق خود که دربردارنده جمع­آوری و بررسی مصارف سنتی منتخبی از گیاهان شهرستان کاشان بود به این موضوع پی بردند که از کل گونه­های جمع­آوری­شده عمده­ترین مصارف سنتی مربوط به گونه­هایی از خانواده نعناعیان Lamiaceae بود. مقایسه بین مصارف و کاربردهای 9 گونه گیاهی مشترک با برخی از نواحی ایرانی و تورانی در جدول 3 آمده است.

گونه­های Anethum graveolens از تیره Apiaceae، Medicago sativa از تیره Fabaceae و  Mentha longifolia از تیره  Lamiaceaeعلاوه بر خراسان شمالی، روستاهای تاتار و مملجه در استان­های اصفهان، منطقه مبارکه، جنوب شرقی ایران، کرمان منطقه سیرجان، شرق ایران منطقه سیستان و بلوچستان (Didevar et al., 2021; Sharififar et al., 2010; Mardaninejad et al., 2011) شناسایی شده‌اند و دارای کاربرد تقریباً مشابهی هستند؛ اما Cichorium intybus از تیره Asteraceae، گونه­های Mentha spicata، Rosmarinus officinalis و Satureja hortensis از تیره Lamiaceae علاوه

جدول 2. مشخصات گونه‌های جمع‌آوری شده از مناطق مورد مطالعه و نتایج محاسبه شاخص‌های اتنوبوتانیکی

بر مطالعه حاضر در مطالعات پیشین در استان‌ (اصفهان- منطقه مبارکه) شناسایی شدند. لازم به ذکر است که این تیره‌ها با استفاده‌های خاص جهت درمان و تقویت کبد، تقویت معده، کاهش‌دهنده قند خون، درمان درد مفاصل و درمان ناراحتی گوارشی، درمان زخم معده، درمان سرماخوردگی، درمان افسردگی بیشترین کاربرد را دارند.

گونه شوید (Anethum graveolens) بومی جنوب شرقی اروپای مدیترانه، جنوب اتحاد جماهیر شوروی و آسیای جنوب غربی در نظر گرفته می­شود؛ این گیاه در سراسر جهان از جمله اروپا، هند و ایالات متحده کشت می­شود. برگ­ها و دانه­های آن معمولاً به عنوان چاشنی، ادویه و دارو استفاده می­شود. برای درمان ناراحتی­های شکمی، قولنج و سایر درمان­های گوارشی نیز توصیه می­شود. بذر گیاه از نظر عطر غنی است و همچنین به­عنوان ضد نفخ و ادرار آور خفیف مصرف می­شود. روغن شوید همچنین به ­عنوان عطر در مواد شوینده و صابون­ها به­ عنوان جایگزینی برای روغن زیره سیاه کاربرد دارد. این گیاه توسط پزشکان مصری از 5000 سال پیش توصیف شده است و آثار آن را (به­ عنوان چاشنی و همچنین برای مصارف دارویی) می­توان از خرابه­های رومی در بریتانیا ردیابی کرد (2024 Sharma et al.,).

گونه کاسنی (C. intybus) کاربردهای فراوانی در طب سنتی دارد. ریشه و برگ آن در سراسر جهان استفاده می­شود. برگ­ها در لهستان، جنوب هند، ایتالیا و یونان مصرف می­شود و ریشه آن به عنوان جایگزین قهوه مصرف دارد. این گیاه دارویی دارای خواص متعددی است که بر متابولیسم انسان تأثیر می­گذارد و دارای خواص ضد قارچی، ضد باکتریایی، ضد درد، ضد سرطانی و ضد دیابتی نیز می­باشد (2024 Duda et al.,).

لیست گونه­هایی­ که بیشترین فراوانی استناد (FC) را داشتند (جدول 2) نشان­دهنده این موضوع است که این گونه­ها بیشترین فراوانی استناد و مصرف را در درمان بیماری­ها در مقایسه با سایر گونه­ها داشتند. از جمله گونه­هایی با بیشترین فراوانی استناد، گونه شیرین بیان Glycyrrhiza glabra می­باشد که در مطالعات قبلی در استان کرمان (Karimian et al., 2024) و در منطقه راز و جرگلان، خراسان شمالی نیز به این نتیجه رسیدند و اثر درمانی این گیاه دارویی را بر بیماری­های گوارشی گزارش کردند (Arvin and Firuzeh, 2022). از مهم‌ترین گونه­هایی که در منطقه بوفور توسط افراد بومی منطقه جمع آوری می‌شود گونه  Ziziphora clinopodioidesمی­باشد که با نام محلی آنخ و به­ عنوان دمنوش مصرف می­شود. این­گونه جزو گیاهان آسیب‌پذیر (Vulnerable) است (Nadaf, 2021; Jalali et al., 2024). گونه­ آویشن  kotschyanus) Thymus) نیز در پژوهش حاضر از جمله گونه­های پر استناد می­باشد. در طب سنتی منطقه بلومان و استان لرستان، از سرشاخه‌های گل‌دار و برگ‌های خشک‌شده گیاه، علاوه بر مصارف غذایی و دمنوش، به­عنوان اشتهاآور، خلط­آور، مسکن سرفه و درمان دردهای گوارشی، ضد نفخ و مسکن اعصاب استفاده می­شود. از پودر برگ­های خشک این گیاه در تهیه غذاهای گوشتی به ­عنوان ادویه و طعم‌دهنده غذا استفاده می­شود. در بعضی مناطق لرستان، کمپرس گرم این گونه برای تسکین ضرب­دیدگی دردناک و جوشانده آن برای پیشگیری از ریزش مو و شوره سر مورد استفاده قرار می­گیرد (Mehrnia and Hosseini, 2024). جنسDracocephalum  بیشترین تعداد گونه را در تیره نعناعیان دارد (186 گونه) دارد که 11 گونه آن از ایران گزارش شده­اند و 8 گونه آن اندمیک ایران هستند. Rezazadeh و همکاران (2019) علاوه بر مصارف گزارش شده این گیاه در این تحقیق به خواص ضد التهابی و رفع دردهای روماتیسمی نیز اشاره کرده­اند. گونه دارویی پونه (Mentha longofolia) از تیرهLamiacea ، از گونه­های پرمصرف و شناخته شده در بین ساکنین این منطقه، محسوب می­شود. پونه به­ عنوان یک سبزی، ادویه یا ماده افزودنی همراه با غذاهای متنوع نیز در منطقه بلومان استان لرستان استفاده می­شود. علاوه بر خاصیت ضد نفخ این گیاه­ که بین پژوهش حاضر و منطقه بلومان مشترک است به مواردی از جمله خواص آرام­بخش و تقویت معده نیز اشاره شده است. خوابانیدن کودکان در برگ­های این گیاه باعث پایین آمدن تب کودکان می­شود (Mehrnia and Hosseini, 2024).Jalali  و همکاران (2024) نیز به اهمیت این گیاه به عنوان چاشنی و طعم‌دهنده ماست اشاره کرده­اند.

جدول 3. مقایسه موارد مصرف گیاهان در منطقه مورد بررسی با اطلاعات اتنوبوتانیکی سایر مناطق ایران و تورانی

بر اساس نتایج به دست آمده از این تحقیق، بیشترین اندام مورد استفاده گیاهان مورد بررسی برگ می‌باشد (شکل 6) که با نتایج سایر محققین مطابقت دارد (Khodayari et al., 2014; Ghavam et al., 2019). بر اساس نتایج، کمترین اندام مورد استفاده نیز ساقه بوده که این استفاده بیشتر به صورت جوشانده و دم‌کرده است که این نتایج با پژوهش انجام شده توسط (Razmjoue et al., 2017) تطابق دارد. همچنین پس از ساقه، کمترین نحوه استفاده به صورت شهد است. طبق مصاحبه‌های انجام شده و نتایج به دست‌آمده، بیشترین کاربردهای درمانی مربوط به بیماری‌های گوارشی است که با نتایج (Khodayari et al., 2014; Sabzi Nojadeh et al., 2021) مطابقت دارد و کمترین کاربردهای درمانی متعلق به بیماری‌های مربوط به دهان و دندان و اعصاب است. در نهایت، بیشترین کاربرد غیردرمانی به عنوان خوراکی و کمترین کاربرد به عنوان گندزدا است (جدول 2، شکل 7). بیشترین گزارش استفاده (9) مربوط به گونه Teucrium polium می­شد. Bahramikia و همکاران (2022) در بررسی گونه T. polium به نتایج مشابهی در مورد خواص درمانی آن دست یافتند. کمترین گزارش استفاده مربوط به گونه Medicago sativa است.

نتیجه ­گیری

امروزه با آشکار شدن مشکلات و زیان‌هایی که داروهای شیمیایی ممکن است داشته باشند، اکثریت مردم به درمان‌ها و داروهای سنتی و گیاهی روی می‌آورند که این جریان در جوامع روستایی بیشتر دیده می‌شود. دانش بومی هر منطقه مختص همان ناحیه بوده و تا زمانی که ثبت نشود امکان از بین رفتن اطلاعات وجود دارد؛ بنابراین با مطالعات اتنوبوتانی و با توجه به تنوع پوشش گیاهی در کشور ایران می­توان گنجینه­ای از اطلاعات ارزشمند از پوشش گیاهی مناطق مختلف را ثبت کرد و به نسل­های بعدی انتقال داد. با توجه به تفاوت­های موجود در آداب و فرهنگ هر منطقه، ممکن است مناطقی با لیست فلوریستیک یکسان اطلاعات متفاوتی از جنبه­های کاربردی گیاهان را داشته باشند. از طرفی، تنوع زیاد در خصوصیات آب و هوایی ایران و همچنین در شرایط اکولوژیک باعث تنوع فلور گیاهی در کشور شده است. ترکیبات شیمیایی گیاهان نیز با تغییر شرایط اکولوژیک متفاوت خواهند بود و در گام بعدی می­توان به استخراج و شناسایی آنها و ارتباط این ترکیبات با خواص دارویی و یا سایر جنبه ­های اتنوبوتانیکی آن­ها پرداخت. انتشار روز افزون مقالات اتنوبوتانی در ایران و خارج  کشور (Jalali et al., 2024; Labbafi et al., 2024; Ayati et al., 2024) بیانگر اهمیت موضوع می­باشد. با توجه به اهمیت این دانش و حفظ پوشش گیاهی، می ­توان راهکارهای مدیریتی مناسبی را جهت جلوگیری از انقراض گونه­ های گیاهی با ارزش ارائه کرد و برای جمع ­آوری گیاهان و چرای دام نیز راهکارهایی متناسب با پوشش گیاهی اجرا نمود.