Ethnobotany of edible plants used by local communities in Khoy County

Mehran Mojarrad Ashenaanbad^1* | Ali Sonboli² | Fereidun Mohebbi³

¹ Corresponding Author, Instructor, Department of Forest and Rangland, Research and Agriculture Education Center of West Azarbaijan., Urmia, Iran. E-mail: mojarrad2017@gmail.com

² Professor, Department of Medicinal Plants, Medicinal Plants and Drugs Research Institute, Shahid Beheshti University, Evin, Tehran, Iran. E-mail: a-sonboli@sbu.ac.ir

³ Assistant Professor, Department of Forest and Rangland, Research and Agriculture Education Center of West Azarbaijan., Urmia, Iran. E-mail: mohebbi44@gmail.com

1. M.A., Department of Biology, Faculty of Science, Unive abcdef@gmail.com
2. Corresponding Author, Associate Professor, Department otry, Faculty of Science, University of Qom, Qom, iology, Faculty of Science, University of Tehran

 اتنوبوتانی گیاهان خوراکی مورد استفاده جوامع محلی شهرستان خوی

مهران مجرد آشنااباد^1*| علی سنبلی²| فریدون محبی³

¹ نویسنده مسئول، مربی، بخش جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی، ارومیه، ایران. رایانامه:  Mojarrad2017@gmail.com

²  استاد، گروه گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی، دانشگاه شهید بهشتی، اوین، تهران، ایران. رایانامه: a-sonboli@sbu.ac.ir

³ استادیار، بخش جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی، ارومیه، ایران. رایانامه:  mohebbi44@gmail.comو 

²  نویسنده مسئول، استادار ممگروه شیمی، دانشکده علوم پا، دانشگاهقم، قم، ایران. رایانامه:

³ استادیار، گروه زیست شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه تهران، تهران، ایران. رایانامه:  abcdef@yahoo.com

مقدمه

عدم شناخت جامع و کمی از ارزش‌ها و کارکردهای اکوسیستم‌های طبیعی یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش کیفیت و عملکرد آنها می‌باشد. به رغم صرف هزینه‌های سنگین، به دلیل نبود یک الگوی مناسب در بهره‌برداری از عرصه‌های طبیعی، توان این عرصه‌ها روز به روز در حال کاهش بوده و خسارت‌های ناشی از آنها در حال افزایش است. واقعیت این است که بهره‌برداری بیش از حد منابع طبیعی با هدف پاسخ‌گویی به معیارهای اقتصادی کوتاه مدت و تکیه بر موازین اقتصادی مبتنی بر کسب سود حداکثر، باعث محرومیت کل جامعه و از جمله نسل‌های آتی، از بسیاری منافع دیگر آن خواهد شد. این موضوع، حلقه مفقوده فرآیند برداشت گیاهان از طبیعت در ایران است. جنگل‌ها و مراتع ایران سرشار از گونه‌های گیاهی متنوعی هستند که در میان آنها گیاهان خوراکی نقش مهمی در تغذیه انسان در طول تاریخ داشته و دارند. این گیاهان خوراکی نه اهلی هستند و نه پرورش داده می‌شوند ولی دارای ارزش غذایی بوده و در مناطق طبیعی و با تنوع فراوان رشد می‌کنند (Bhatia et al., 2018; Walsh, 2009). با توجه به برداشت بی‌رویه این گیاهان از طبیعت، بقای گونه‌ای بسیاری از آنها در معرض تهدید قرار گرفته است. بنابراین ضروری است تا منابع ژنتیکی آنها برای نسل‌های بعدی به درستی به ارث گذاشته شود (Khakurel, 2021). از آنجایی که گیاهان خوراکی طبیعی به عنوان یک غذای سالم و مغزی دارای ظرفیت فراوانی از ویتامین‌ها، هیدراتهای کربن، پروتئین‌ها و آنتی‌اکسیدان‌ها برای انسان هستند قادرند یک رژیم غذایی سالم و طبیعی را برای انسان فراهم کنند (Anwar et al., 2022). این گیاهان در جوامع روستایی به عنوان منابع ارزشمندی برای جبران کمبود ریزمغذی‌ها در جیره غذایی مناطق محلی محسوب شده و در بسیاری از جوامع نیز به عنوان مواد غذایی تکمیلی و در کنار محصولات کشت شده مصرف می‌شوند (Tharmabalan, 2023). گزارش‌های زیادی در مورد نقش این گیاهان در امنیت معیشتی و درآمد خانوار در جوامع محلی منتشر شده است (Jalali et al., 2024; Ceccanti et al., 2018). به این ترتیب با افرایش روزافزون جمعیت کره زمین و تخریب بیش از پیش عرصه‌ها و کاهش منابع آبی و خاکی، توجه به گیاهان طبیعی خوراکی، فرصت‌های تجاری جدیدی را در اختیار جوامع قرار می‌دهد (Tahir et al., 2023). اتنوبوتانی یا مردم گیاه‌شناسی علمی است که به بررسی رفتار یک قوم یا فرهنگ در یک منطقه خاص با گیاهان بومی آن می‌پردازد .(Ghorbani, 2005)  

هدف این پژوهش مستندسازی گیاهان خوراکی که توسط اقوام سنتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند با توجه به روند ناپدید شدن آنها می‌باشد. همچنین یکی از دلایل اصلی برای مطالعه گیاهان خوراکی وحشی، حفظ منابع ژنتیکی آنها برای انتقال به نسل‌های آینده است. سبزی‌های بهاری، طبیعی و بومی هر منطقه از نظر جذب گردشگر می‌توانند ابزار خوبی در توسعه گردشگری و رشد اقتصادی باشند (Jia et al., 2022). نیاز به منابع غذایی جدید و سالم، محققان را به سوی یافته‌های جدید سوق می‌دهد. این پژوهش در پی افزایش آگاهی مدیران محیط زیست در این زمینه و به منظور نظارت بیشتر و حفاظت از عرصه‌ها می‌باشد. در نهایت نتیجه حفاظت از پوشش‌های گیاهی نیز منجر به حفظ تنوع زیستی آنها خواهد شد.

اتنوبوتانی به سرعت در سرتاسر جهان در حال گسترش است و تحقیقات زیادی در این زمینه انجام گرفته است. در یکی از مناطق چین 211 گونه مختلف با کاربری‌های متنوع تغذیه‌ای در طول سال‌های 2016 تا 2019 و برحسب رفتارهای قومیتی شناسایی گردید (Cao et al., 2020). در ترکیه اتنوبوتانی گیاهان دارویی منطقه اله‌زیغ (Elazigh) بررسی و ضمن تشخیص 81 گونه دارویی سنتی، مهم‌ترین گیاه با مصرف سنتیUrtica dioica  معرفی شده است (Cakilcioglu and Turkoglu, 2010). در هند با بررسی اتنوبوتانیکی به نقش مهم گیاهان خوراکی طبیعی در سلامت مردم محلی ایالت ماهاراشترا تأکید شده است (Nimbekar and Sanghi, 2022). در ایران تا همین چند سال اخیر تمام مطالعات اتنوبوتانیکی در مورد گیاهان دارویی بوده است. بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی کل استان کهکیلوئیه و بویر احمد در سال 2012 انجام و 137 گونه دارویی شناسایی شد Mossadegh et al., 2012)). اتنوبوتانی خانواده نعناع در کل ایران را نیز Naghibi در سال 2005 به انجام رسانده است. در این بررسی گیاهان خانواده نعناع بر حسب کاربردهای سنتی و علمی در کل کشور شناسایی و تقسیم بندی شده‌اند (Naghibi et al., 2005). در پژوهشی دیگر برای اولین بار ضمن ارزش‌گذاری اقتصادی، 8 گونه خوراکی طبیعی برای جوامع محلی در ارومیه معرفی شده است (Carvani and Mojarrad, 2023). در این مطالعه ارزشمندترین گیاه خوراکی وحشی منطقه کنگر Gundelia tournefortii)) بود. در پژوهشی دیگر ارزش گیاهان دارویی مورد استفاده در جوامع محلی ارومیه نیز برآورد شده است (Mojarrad and Carvani, 2023). گیاهان دارویی منطقه راز و جرگلان نیز در یک پژوهش دیگر مورد بررسی قرار گرفته و گیاه شیرین بیان ((Glycyrrhiza glabra L. به عنوان پرمصرف‌ترین گیاه دارویی منطقه ذکر شده است                         (Arvin and Firouzeh, 2022). دانش اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان پاسارگاد نیز بررسی و مشخص شد که از نظر فرهنگی، مردم محلی منطقه بیشتر از دو گونهZataria multiflora  وMatricaria chamomilla  استفاده می‌کردند (Yousefi et al., 2023). همچنین به عنوان یکی از کارهای جامع در زمینه اتنوبوتانی گیاهان خوراکی وحشی، 39 گونه خوراکی طبیعی از مراتع شاهرود شناسایی شده است که در آن گیاه Allium iranicum مهم‌ترین گیاه وحشی خوراکی از نظر جوامع محلی منطقه معرفی شده است (Jalali et al., 2024).

پژوهش حاضر در راستای شناسایی رفتار جوامع محلی در شهرستان خوی نسبت به گیاهان وحشی خوراکی انجام گرفت و نقش این گیاهان در زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم آن بررسی شده است. هدف این پژوهش مستندسازی دانش و کنش جوامع محلی در خوی نسبت به گیاهان وحشی یا طبیعی در ارتباط با عامل تغذیه است. شناسایی علمی گونه‌های خوراکی، جمع‌آوری و تهیه نمونه‌های هرباریومی و بررسی اثرات این جمع‌آوری بر بقا گونه و رویشگاه و همچنین بررسی پراکنش گونه‌ها از نظر تهدید بقاء آنها مورد نظر است.

شمال غرب ایران مخصوصاً شهرستان خوی و اطراف آن از دیرباز صحنه تاخت و تاز همسایگان و جنگ‌های منطقه‌ای بوده است. با توجه به جایگاه این شهرستان که در تقاطع مسیرهای تردد مردمان عثمانی، اعراب، آذربایجان و ارمنی قرار داشت، همواره مرکز توجه و بروز تمدن‌های انسانی در طول تاریخ بوده و کشف آثار باستانی مختلف در طول سالیان متمادی گواهی بر این رویداد تاریخی می‌باشد. جنگ‌ها و مجادلات منطقه‌ای گاهاً منجر به ایجاد محدودیت و عدم دسترسی به سایر مناطق شده و موجب قطع تبادلات تجاری و بروز قطحی شده است. در نتیجه این محدودیت‌ها استفاده از گیاهان وحشی به عنوان تنها منبع غذایی موجب نجات جان هزاران نفر از مردمان محلی شده است و این رفتار در طول نسل‌های متمادی دوام داشته و در حال حاضر اطلاعات جالبی از امکان خوراکی بودن تعدادی از گونه‌های طبیعی را به ارث گذاشته است. به نظر می‌رسد مردمان خوی و اطراف آن را می‌توان جزو اولین گروه‌هایی از ایرانیانی دانست که شروع به استفاده خوراکی از گیاهان وحشی کرده‌اند. اتنوبوتانی و روش‌های مطالعه در آن، به خوبی دانش سنتی و بومی مردم خوی در تغذیه از گیاهان طبیعی را در اختیار سایر مردم و محققان قرار می‌دهد.

مواد و روش‌ها

معرفی جغرافیای منطقه

شهرستان خوی پرجمعیت‌ترین شهر استان آذربایجان غربی بعد از مرکز استان می‌باشد. بر اساس سرشماری سال 1395 حدود 350 هزار نفر جمعیت دارد. خوی با وسعتی بالغ بر 5548 کیلومترمربع در شمال غربی‌ترین نقطه ایران واقع شده است. این شهرستان از شمال به چایپاره و چالدران، از جنوب به سلماس، از شرق به استان آذربایجان شرقی و از غرب به کشور ترکیه محدود می‌شود. دشت خوی بین 38 درجه و 45 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 45 درجه و 15 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد و ارتفاع متوسط آن از سطح دریای آزاد 1130 متر است. میانگین بارش سالیانه آن 250 میلی‌متر و میانگین دمای سالیانه آن 10 درجه سانتی‌گراد است. قابل ذکر است که دمای آن در سردترین مواقع تا 25- درجه سانتی‌گراد و در گرم‌ترین روزهای تابستان تا 39 در جه سانتی‌گراد رسیده است. این شهرستان دارای چهار بخش مرکزی، صفائیه، قطور و ایواوغلی است و مجموعاً دارای پنج شهر، 19 دهستان و 222 روستا است و شغل اصلی مردمان این روستاها کشاورزی و دامداری است (جدول 1). شهرستان خوی از نظر نواحی رویشی متعلق به ناحیه ایران تورانی می‌باشد. در این منطقه بارش‌های زمستانی به صورت برف بوده و پوشش برف در ارتفاعات تا اواخر بهار باقی می‌ماند. در اوایل فروردین اولین گیاهان از گروه کریپتوفیت‌های پیاز‌دار و ریزومدار مانند پیاز وحشی و بعضی زنبق‌ها رویش می‌کنند که اتفاقاً تعدادی از آنها از گروه گیاهان خوراکی هستند. به تدریج با گرم شدن هوا و ذوب شدن برف‌ها و یخ‌ها، گیاهان سایر خانواده‌ها ظاهر می‌شوند که عمدتاً متعلق به

شکل 1. به ترتیب از چپ به راست، موقعیت استان آذربایجان غربی در کشور، شهر خوی در استان و روستاهای نمونه‌برداری شده

گروه تروفیت‌ها هستند. از اوایل اردیبهشت ماه سایر گونه‌های گیاهی از جمله گیاهان چندساله، جوانه زده و ساقه‌های هوایی و برگ‌های اولیه را ایجاد می‌کنند. این گیاهان به طور عمده از اشکال زیستی همی‌کریپتوفیت و کامفیت هستند. غالب تیپ‌های گیاهی در عرصه‌های مرتعی شامل تیپ انواع گون‌ها (Astragalus spp.)، درمنه (Artemisia spp.)، آویشن (Thumus sp.) و گراس‌های چند‌ساله (Perenial grasses) به همراه گونه‌هایی از خارشتر، علف شور، شقایق، گلرنگ و غیره می‌باشد. گونه غالب درختی نیز ارس (Juniperus) است (Edisho, 1998). در کوه‌های خوی درختان و درختچه‌های وحشی دیگری نیز به طور پراکنده و از جمله گیلاس وحشی، زالزالک، بادام وحشی، شیرخشت و دافنه از اواخر اردیبهشت تا مهر‌ماه دوره رویشی و سرسبزی خود را طی می‌کنند. از جمله زیستگاه‌های زیبا و طبیعی با تنوع گونه‌ای زیاد می‌توان به منطقه حفاظت شده مراکان در اطراف خوی اشاره کرد که ذخیره‌گاهی با تنوع گونه‌ای زیاد است و گنجینه‌ای از حیات گیاهی منطقه محسوب می‌شود. بعد از پایان یک دوره زمستان طولانی، مردم محلی اشتیاق فراوانی برای حضور در طبیعت و برداشت گیاهان خوراکی نشان می‌دهند.

جمع‌آوری و شناسایی نمونه‌های گیاهی

در بهار و اوایل تابستان 1403 با مراجعه به بازارهای محلی و فروشندگان دوره‌گرد و عطاری‌ها اقدام به تهیه نمونه‌های گیاهی همراه با اطلاعات جمع‌آوری از قبیل محل و تاریخ جمع‌آوری گردید (در مواردی که گیاه کامل در دسترس بود). در مورد بقیه گیاهان نیز با راهنمایی افراد محلی و کسانی که گیاهان را از طبیعت جمع‌آوری و در بازارهای محلی عرضه می‌کردند نسبت به جمع‌آوری گیاهان از طبیعت اقدام شد. تعداد دیگری از گیاهان که به ندرت در بازارهای محلی عرضه می‌شدند ولی خانواده‌های مختلف رأساً، نسبت به جمع‌آوری و استفاده از آنها اقدام می‌کردند نیز با راهنمایی افراد مطلع از طبیعت جمع‌آوری شدند. گیاهان جمع‌آوری شده به ایستگاه تحقیقات کشاورزی خوی منتقل و با استفاده از فلور ایران، فلورا ایرانیکا و فلور ترکیه شناسایی شدند. همچنین بر اساس سیستم تقسیم‌بندی رونکیه اشکال زیستی گیاهان نیز تعیین گردید (Raunkiaer, 1934). در این تقسیم‌بندی ریخت‌شناسی گونه‌ها با عوامل آب و هوایی مرتبط است. در این پژوهش افراد مطلع و علاقه‌مند در زمینه تغذیه گیاهی از جمله زنان و مردان مسن و با تجربه که استفاده از گیاهان را از اجداد خود به ارث برده بودند در زمره مصاحبه شوندگان انتخاب شدند (جدول 2).   

تجزیه و تحلیل داده‌ها

 با انجام روش‌های کمی در مطالعات مردم گیاه‌شناسی می‌توان میزان اهمیت هرکدام از گونه‌های گیاهی را به دست آورد. برای تحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه‌های حضوری و پرسشنامه، شاخص گزارش استفاده (UR) و شاخص کمی فراوانی نسبی (RFC) تعیین گردید (Vafadar and Toghranega, 2020). با توجه به اینکه فقط ارزش تغذیه‌ای گونه‌ها مورد نظر بود تعیین شاخص اجماع مطلعان انجام نگرفت. شاخص گزارش استفاده (UR) تعداد کل گزارش استفاده هر گونه توسط مصاحبه‌شوندگان است. اهمیت نسبی گونه‌های خوراکی نیز با تعیین شاخص کمی فراوانی نسبی ثبت (RFC) محاسبه گردید که با فرمول زیر به دست می‌آید:

  RFC= FC/N                                                                      

شاخص RFC وابستگی تعداد افرادی که به استفاده از یک گونه خاص اشاره کرده‌اند را نشان می‌دهد. در رابطه فوق FC تعداد مصاحبه شوندگانی که از یک گونه خاص استفاده کرده‌اند و N تعداد کل مصاحبه‌شوندگان است مقدار RFC از صفر تا یک متغیر است. اگر هیچ مصاحبه‌شونده‌ای استفاده خوراکی از گیاه مورد نظر را ذکر نکرده باشد مقدار آن صفر و اگر تمام افراد مصاحبه‌شونده استفاده خوراکی از گونه مورد نظر را تائید کرده باشند مقدار آن یک است.

در مجموع با 74 نفر از افراد مطلع مصاحبه گردید. محدوده سنی مصاحبه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ ‌‌‌‌‌شونده‌ها از 29 تا 85 سال بود ولی اکثر مصاحبه‌شونده‌ها در گروه سنی 50 تا 85 سال بودند. همبستگی مثبتی بین گیاهان مصرف‌ شده و سن مصرف‌کننده‌ها وجود داشت (جدول 2).

جدول 2. اطلاعات فردی افراد آگاه محلی

نتایج                      

نتایج حاصل از شناسایی گونه‌های گیاهی طبیعی خوراکی

نتایج حاصل از شناسایی گونه‌های گیاهی در جدول 3 ارائه شده است. در مجموع 32 گونه گیاهی متعلق به 17 خانواده گیاهی شناسایی شدند که در این میان خانواده لاله (Liliaceae) با 5 گونه و خانواده‌های نرگس (Amaryllidaceae) و چتریان (Apiaceae) با 4 گونه و خانواده‌ آفتابگردان (Asteracea) با 3 گونه دارای بیشترین نوع گونه گیاهی خوراکی بودند (شکل 2).

از نظر شکل زیستی سه گروه همی‌کریپتوفیت(Hemicryptophytes) ، کریپتوفیت (Therophytes) و تروفیت مشاهده شد که همی‌کریپتوفیت با 59.37% بیشترین و تروفیت با 8.57% کمترین مقدار را به خود اختصاص داده بودند (شکل 3).

جدول 3. نتایج حاصل از شناسایی گونه‌های گیاهی

نتایج حاصل از بررسی شاخص گزارش استفاده (UR) و شاخص کمی فراوانی نسبی (RFC)

در مجموع با 74 نفر از افراد مطلع مصاحبه شد. محدوده سنی مصاحبه شونده‌ها از 29 تا 85 سال بود و اکثر مصاحبه‌شونده‌ها در گروه سنی 50 تا 85 سال بودند. مقادیر شاخص گزارش استفاده ((UR با بیشترین مقدار به میزان 69 تا کمترین آن به میزان 20 در بین مطلعان متغیر بود (جدول 1). در بین گونه‌های گیاهی نیز کنگر ((Gundelia tournefortii و پیچک (Convulvulus arvensis) به ترتیب با شاخص گزارش استفاده 69 و 20 دارای بیشترین و کمترین شاخص گزارش استفاده بودند. بنابراین مقادیر شاخص کمی فراوانی نسبی ((RFC نیز بین 27% تا 93% متغیر بود که به ترتیب متعلق به گیاهان پیچک و کنگر بود.

بحث

رفتار جمع‌آوری گیاهان یک کنش اجتماعی، باستانی و به ارث رسیده از آبا و اجداد مردم خوی بوده و به مرور تبدیل به یک رویه و رفتار فرهنگی جامع شده است. در بین مردم، افراد مسن‌تر نسبت به جوان‌ها دانش بومی زیادی در استفاده از گیاهان طبیعی دارند. این اشتیاق و دانش در بین زنان نیز نسبت به مردان بیشتر است. زنان محلی ضمن مسئولیت آشپزی خانواده، همواره دوشادوش مردان حضوری مستمر در طبیعت دارند. جمع‌آوری گیاهان تقریباً از همان زمانی که اولین گیاهان سر از خاک درآوردند شروع می‌شود. از اولین گیاهان خوراکی که از طبیعت برداشت می‌شود می‌توان به انواع پیاز‌ وحشی اشاره نمود. با توجه به اینکه شناسایی گونه این گیاهان بیشتر از طریق ویژگی‌های زایشی و بعد از ظهور گل‌آذین است ولی جمع‌آوری آنها قبل از مرحله گل‌دهی صورت می‌گیرد لذا معمولاً مردم محلی همه پیازها را با توجه به شباهت برگ‌ها و شکل رویشی، تحت یک نوع پیاز وحشی شناخته و اقدام به جمع‌آوری می‌کنند. این در حالی است که شناسایی علمی گونه‌ها در مرحله گل‌دهی نشان از وجود 4 گونه مختلف پیاز خوراکی داشت (A. schoenoprasum, A. rotundum, A. matercaule, A. cardiostemom). این گونه‌های خوراکی با گونه‌های خوراکی شاهرود که توسط Jalali  و همکاران معرفی شده بود نیز متفاوت هستند.

بر اساس نتایج به دست آمده از شناسایی گونه‌های گیاهی، تعداد 32 گونه شناسایی شد که متعلق به 17 خانواده گیاهی بودند. در میان خانواده‌ها، خانواده لاله ((Liliaceae با 5 و خانواده‌های نرگس و چتریان با 4 گونه خوراکی دارای بیشترین تعداد انواع گونه‌ها بودند. در میان جنس‌های گیاهی نیز جنس Allium با 4 گونه دارای بیشترین تعداد انواع گونه بود. تعدادی از گونه‌های خوراکی نیز فقط در این منطقه از ایران استفاده خوراکی می‌شود و تا به حال گزارشی از قابلیت خوراکی یا تغذیه‌ای آنها از سایر نقاط (به جز بخش‌هایی از آذربایجان) مشاهده نشده است. این گونه‌ها شامل Bellevalia speciosa، Chearophyllum macrospermum، Achillea milefolium، Scilla sp.، Anchuza italica است که با گونه‌های شاخص خوراکی منطقه شاهرود متفاوت هستند ((Jalali et al., 2024.  

از نظر شکل زیستی، سه گروه همی‌کریپتوفیت، کریپتوفیت و تروفیت تشخیص داده شد و گروه همی‌کریپتوفیت‌ها با 59.37 درصد بیشترین و گروه تروفیت‌ها با 8.57 درصد کمترین مقدار را به خود اختصاص دادند. شکل زیستی در میان مردم به شکل رویشی تعبیر می‌شود و در شناخت اولیه گیاه توسط مردم مؤثر است. از نظر بوم‌شناختی نیز شکل زیستی گیاهان با ویژگی‌های آب و هوایی منطقه در ارتباط است. اولین گیاهانی که با ذوب شدن یخ‌ها در فروردین ماه سر از خاک درمی‌آورند از گروه کریپتوفیت هستند. پایدارترین گیاهان نیز از گروه فانروفیت یا چندساله‌های چوبی و گروه کامفیت یا چندساله‌های پشته‌ای هستند.

مصاحبه‌شوندگان به طور عمده در گروه سنی 29 تا 81 سال قرار داشتند. همبستگی مثبتی بین مصرف گیاهان خوراکی و سن مصرف‌کننده‌ها وجود داشت. از نظر شناخت گیاهان و روش‌های مختلف استفاده‌های خوراکی گیاهان، زنان تمایل و دانش بیشتری نسبت به مردان داشتند، زیرا مسئولیت آشپزی خانواده‌ها بیشتر بر عهده زنان است. در ارزیابی شاخص گزارش استفاده (UR)، گیاهان کنگر با 69، اله‌گز و پونه با 66، چریش با 65 و اشگون با 64 به ترتیب بیشترین میزان شاخص را داشتند. ضمن اینکه این شاخص در پیچک با 20، در خرفه 23، در یونجه 24 و در مارچوبه 29 بود که به ترتیب دارای کمترین شاخص گزارش استفاده بودند. به این ترتیب با محاسبه شاخص فراوانی نسبی ثبت ((RFC برای گونه‌ها، گیاهان کنگر با 93%، پونه با 89%، اله‌گز با 89% و اشگون با 86% بیشترین استفاده خوراکی و گیاهان پیچک با 27%، خرفه با 31%، یونجه با 32% و مارچوبه با 39% دارای کمترین استفاده خوراکی در بین مردم شهر خوی بودند.

نتایج این تحقیق نشان داد که روستائیان، عشایر و جوامع محلی به طور گسترده نسبت به جمع‌آوری گیاهان خوراکی طبیعی در فصل بهار مبادرت نموده و ضمن مصرف خود نسبت به عرضه این گیاهان در بازارهای محلی شهر نیز اقدام می‌کنند. اصطلاح ترکی داغ‌پنجری نام کلی گیاهان خوراکی کوهی یا سبزی‌های کوهی در خوی است. در حال حاضر دلایل متعددی برای مردمان محلی برای ارتزاق از طریق این گیاهان وجود دارد. از جمله می‌توان به بیکاری، تورم گسترده، گرانی مواد غذایی و پروتئینی، سهل الوصول بودن دسترسی به گیاهان طبیعی و ناسالم بودن مواد غذایی بازار اشاره کرد. در سطح شهر تعدادی بازارهای محلی و عطاری‌ها با محل‌های مشخص و حتی افراد شناخته شده نسبت به تهیه و فروش گیاهان خوراکی در فصل بهار و اوایل تابستان اقدام می‌کنند. پیمایش میدانی در بازارهای محلی نشان داد که هر روز مقدار زیادی از گیاهان خوراکی طبیعی از طریق بازارهای محلی در اختیار شهروندان و مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد. می‌توان اذعان نمود که گیاهان خوراکی طبیعی نقش مهمی در امرار معاش بسیاری از خانواده‌های محلی و افراد فعال در بازارهای محلی (Carvani and Mojarrad, 2023) دارد. ضمن آنکه ارزش‌های تغذیه‌ای این گونه‌ها در تأمین مواد معدنی، پروتئین‌ها، ویتامین‌ها و آنتی‌اکسیدان‌ها برای سلامتی و رشد و نمو مردمان منطقه را نباید از نظر دور داشت. ارزش اقتصادی گیاهان خوراکی خوی را می‌توان در پژوهشی دیگر مورد بررسی قرار داد.

از نظر محیط‌زیستی، جمع‌آوری گسترده این گیاهان از طبیعت، ضمن تخریب اکوسیستم پوشش گیاهی موجب تهدید بقاء گونه‌های ارزشمند می‌شود. در بسیاری از موارد اگرچه بخش خاصی از گیاه مورد استفاده قرار می‌گیرد ولی جمع‌آوری‌کنندگان معمولاً کل گیاه را جمع‌آوری می‌کنند. در طول مشاهدات میدانی مؤلف هیچ نظارتی از سوی مسئولین ذی‌ربط مشاهده نگردید. طبیعی است تعدادی از افراد سودجو با جمع‌آوری بی‌رویه و تخریب زیستگاه، موجب تهدید بقاء گونه‌های اکوسیستم گیاهی می‌شوند. با ادامه این روند تهیه بانک ژن و ذخیره بذور این گیاهان به منظور حفظ یا احیاء گونه‌های در معرض تهدید، باید یکی از اولویت‌های برنامه‌ریزان منابع طبیعی کشور باشد.

نتیجه‌گیری

به جز بررسی اتنوبوتانیکی و گیاه‌شناختی گونه‌ها، برداشت شدید و استانی گونه‌های کنگر ((Gundelia tournefortii، ریواس    (Rheum ribes)، پیازهای وحشی (Allium spp.)، جعفری کوهی (Chaerophyllum macrospermum) و اله‌گز (Scilla sp.) بقاء این گیاهان را در استان در معرض تهدید قرار داده است و در صورت تداوم، موجب کاهش تنوع گونه‌ای خواهد شد. یکی از نتایج ارزنده مطالعات اتنوبوتانیکی یا مردم‌گیاهشناسی، ارائه ایده‌ها و یافته‌های مهم از جوامع بومی برای پژوهشگران مختلف علوم زیستی و کمک به پیشبرد تحقیقات علمی آنها در زمینه‌های دارویی و خوراکی است. به عنوان مثال در این پژوهش، برای تشخیص اینکه یک گیاه فرضی سمی است یا نه، بدون انجام کمترین آنالیزها و تشخیص‌های شیمیایی در آزمایشگاه و فقط با تکیه بر مطالعه اتنوبوتانیکی و مشاهده مشارکتی، قابلیت خوراکی و سمی نبودن آن برای پژوهشگر مشخص شده است. به عبارت دیگر تعدادی از گیاهان طبیعی که فقط در منطقه خوی استفاده خوراکی داشتند و بسیاری از محققان دیگر نسبت به خوراکی بودن این گونه‌ها دچار شک و تردید بودند قابلیت خوراکی آنها به اثبات رسید.

تشکر و قدردانی

نگارندگان از پرسنل محترم ایستگاه تحقیقات کشاورزی خوی، تمامی مطلعان، بازاریان، عطاری‌ها و جمع‌آوری‌کنندگان محلی که در پیمایش شرکت کردند صمیمانه سپاسگزاری می‌کنند.