Analyzing the Name of "Badranjboyeh" in the Iranian Ethnobotany

Zohre Bakhtiari¹| Amir Abbas Minaeifar^2* | Gholamreza Bakshi Khaniki³| Zeynab Yazdiniapour⁴| Maryam Haerinasab⁵

1. Department of Pharmacognosy, Faculty of Pharmacy, Isfahan University of Medical Sciences, Isfahan, Iran. E-mail: donyaelina@gmail.com
2. Corresponding Author, Department of Biology, Faculty of Science, Payame Noor University, Iran. E-mail: aaminaeifar@pnu.ac.ir
3. Department of Biology, Faculty of Science, Payame Noor University, Iran. E-mail: bakhshi@pnu.ac.ir
4. Department of Pharmacognosy, Faculty of Pharmacy, Isfahan University of Medical Sciences, Isfahan, Iran. E-mail: yazdiniapour@pharm.mui.ac.ir
5. Department of Biology, Faculty of Science, Payame Noor University, Iran. E-mail: m.haerinasab@pnu.ac.ir

واکاوی نام بادرنجبویه در دانش بومی اقوام ایرانی

زهره بختیاری¹| امیرعباس مینایی فر^2*| غلامرضا بخشی خانیکی³| زینب یزدی نیاپور⁴| مریم حائری نسب⁵

1. گروه فارماکوگنوزی دانشکده داروسازی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران. رایانامه: donyaelina@gmail.com
2. گروه زیست شناسی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه پیام نور. تهران. ایران. رایانامه: aaminaeifar@pnu.ac.ir
3. گروه زیست شناسی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه پیام نور، تهران. ایران. رایانامه: bakhshi@pnu.ac.ir
4. گروه فارماکوگنوزی دانشکده داروسازی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، ایران. رایانامه:yazdiniapour@pharm.mui.ac.ir
5. گروه زیست شناسی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران. رایانامه: m.haerinasab@pnu.ac.ir ایران. را

مقدمه

شـاید بتـوان گفت بادرنجبـویـه پـرچـالـش­تـرین نام در بین نام­های مورد استفاده در دانش بومی گیـاهان دارویی ایـران است،
به طوری که در حــال حاضر در بازار گیاهــان دارویی شهــرهای بزرگ کشــور گونــه­های مختلفی از جنــس­های
 Melissa،Hymenocrater،Dracocephalum ، Stachys و Asperugo تحت عنوان بــادرنجبویــه عرضــه می­شود
 (Minaeifar et al., 2022; Joharchi and Amiri, 2012)، همچنین در بعضی منابع علمی داخلی نیز این نام به Melissa officinalis و در بعضی به Deracocephalum moldavica اطلاق شده است (Mozaffarian, 2013; Jamzad, 2012). تا قبل از شکل‌گیری دانش گیاه‌شناسی به شکل امروزی و در طی قرن­ها بشر به شناسایی گیاهان مختلفی که در محیط زندگی خود می­یافته، پرداخته است و به طور طبیعی، اصلی­ترین شاخص نامگذاری و طبقه­بندی گیاهان در دانش بومی و سنتی جوامع بشری بر مبنای خواص و کاربرد گیاهان در رفع نیازهای انسانی بوده است؛ بدیهی است که با این سیستم طبقه‌بندی (مصنوعی_-تک صفتی) بسیاری از گیاهان که از نظر گیاه‌شناسی متعلق به تاکسون­های متفاوتی بوده­اند صرفاً بر اساس نوع استفاده در یک گروه قرار می­گرفتند. همچنین از آنجا که ریخت‌شناسی گیاهان مانند جانوران برای انسان واضح و قابل درک نبوده است، استفاده از یک نام برای چندین گونه دارویی با اثرات درمانی مشابه موضوع کمیابی در دانش بومی کشورهای مختلف جهان نیست؛ کما اینکه برای بسیاری از گونه­های بومی که فاقد ارزش دارویی، تغذیه­ای، علوفه­ای یا اقتصادی بوده­اند نیز نامگذاری دقیق و مشخصی وجود نداشته است (Mozafarian, 1996). شناخت صحیح گونه­های گیاهی خصوصاً گیاهان مورد استفاده در درمان بیماری­ها به دلیل ارتباط مستقیم آنها با سلامت انسان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. حداقل آسیب وارده به مصرف‌کنندگان گیاهان دارویی اشتباه عدم حصول نتیجه مطلوب در درمان مورد انتظار است و در صورتی که گیاهان دارویی مورد استفاده دارای عوارض جانبی یا مسمویت‌زایی باشند ممکن است منجر به عوارض جبران‌ناپذیری در مصرف‌کنندگان شوند
 (Abdollahi et al., 2019). متاسفانه از آنجا که در کشور ما به دانش گیاه‌شناسی به هیچ وجه به اندازه داروسازی اهمیت داده نمی­شود بروز چنین مشکلاتی در عرضه گیاهان دارویی دور از انتظار نیست. تیره­های گیاهی همچون تیره نعناع، گندمیان، چتریان و کاسنی به دلیل تشابه ظاهری گونه­ها و وجود ترکیبات دارویی و ارزشمند همواره جزو چالش برانگیزترین گونه­های گیاهی در نامگذاری­های محلی بوده­اند و در موارد متعددی دو یا چند گونه از این تیره­ها با نامی مشابه و مشترک نامگذاری شده­اند. در این بین تیره نعناع به دلیل وجود گیاهان اسانس­دار و معطر با کاربردهای درمانی مشابه در طب سنتی و محلی یکی از شاخص­ترین تیره­ها می­باشد و در بین گونه­های این تیره که دارای تشابه نام محلی هستند، نام بادرنجبویه پر چالش­ترین نام از نظر تعدد گونه است (Bakhtiari et al., 2023). نظر به اهمیت موضوع و تنوع بالای گونه­های نامگذاری شده تحت عنوان بادرنجبویه، در این پژوهش در جهت تشخیص دقیق گونه­های موسوم به بادرنجبویه در فرهنگ و دانش بومی مناطق مختلف کشور پرداخته شد.

مواد و روش‌ها

برای انجام این پژوهش ابتدا نیاز به جمع­آوری اطلاعات مبنی بر شناسایی گیاهان ارائه شده تحت عنوان بادرنجبویه بود. این کار با مراجعات حضوری و مصاحبه­های میدانی و کسب اطلاعات تلفنی و مکاتبه­ای از عطاری­ها، افراد خبره محلی، استادان گیاه­شناس دانشگاه­های مختلف کشور، ادارات بازرسی، کارشناسان جهاد کشاورزی و معاونت­های غذا و داروی استان­های مختلف انجام گرفت. علاوه بر این، نمونه­های عرضه شده به عنوان بادرنجبویه نیز به صورت حضوری و یا اینترنتی خریداری شد. در این خصوص  گیاهانی که در عطاری­ها تحت عنوان بادرنجبویه عرضه می­شدند، جمع‌آوری و در بعضی موارد گیاهانی که توسط کشاورزان یا درمانگران محلی با نام بادرنجبویه شناخته می‌شد نیز جمع‌آوری شدند. روش نمونه­گیری به صورت خوشه­ای تصادفی بود و در هر استان تعدادی شهرستان پرجمعیت انتخاب و به صورت تصادفی به حداقل 3 مرکز عطاری از آن منطقه مراجعه شد؛ ضمن اینکه گیاهان جمع آوری شده از روستاها، مراکز جهاد کشاورزی و منابع طبیعی استان­ها نیز مورد بررسی قرار می­گرفتند (جدول 1). پس از جمع­آوری نمونه­ها، هرکدام بر اساس منطقه کد گذاری و برچسب‌گذاری شدند و برای شناسایی علمی و دقیق­تر به هرباریوم گروه فارماکوگنوزی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان منتقل و با استفاده از کلیدهای شناسایی معتبر و روش­های خرده نگاری گیاهی شناسایی شدند (Minaeifar et al., 2019; Ghahraman, 1988; Asadi et al., 2013).

جدول 1. آمار مصاحبه، مراجعات و نمونه­گیری به تفکیک استان­ها

نتایج

بر اساس نتایج به دست آمده در این پژوهش 19 گونه گیاهی از 9 جنس و متعلق به دو تیره در مناطق مختلف کشور تحت نام بادرنجبویه شناخته می­شوند که از این تعداد هفت گونه به صورت کاملاً محلی و موردی به این نام خوانده می‌شوند و در فرهنگ بومی کشور گستردگی مصرف ندارند و 12 گونه دیگر به طور کامل یا نسبتاً گسترده و شایع در مناطق مختلف مورد استفاده هستند (جدول 2). به عنوان مثال، سیستان و بلوچستان به صورت موردی به گیاهانی بادرنجبویه گفته می­شود که در هندوستان وجود دارند مانندMelissa parviflora  یاMelissa axillaris  که این گیاه در کشور هند با عنوان بادرنجبویه شناخته می‌شود. همچنین گیاه Scutellaria lateriflora که در ایران کشت نمی­شود و گیاهی وارداتی است در برخی شهرهای استان خوزستان با عنوان بادرنجبویه شناخته می­شود.

جدول 2. گیاهان مورد استفاده تحت عنوان بادرنجبویه در استان­های مختلف کشور

*: به دلیل ماهیت خاص این پژوهش تمامی نمونه­های به دست آمده، کامل نبوده و تعدادی از آنها صرفا به صورت شکسته قابل تهیه بودند از این‌رو این نمونه­ها در حال حاضر فاقد کد هرباریومی هستند؛ اما به صورت بسته‌بندی با درج اطلاعات مربوطه در هرباریوم دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان موجود می­باشند.

همچنین گیاه Ballota aucheri در کوهنجان استان فارس با عنوان بادرنجبو شناخته می­شود؛ حتی در شهرستان‌هایی مانند فریدن و فریدونشهر اصفهان گونه‌ای از پونه‌­سای کوهی (Nepeta ispahanica) را به عنوان بادرنجبویه می­شناسند. گیاه Dracocephalum  surmandinum یا بادرنجبویه سورمندی که بسیار کمیاب و در حال انقراض است، طبق اطلاعات اداره کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان در مناطقی از جمله سمیرم به­ عنوان بادرنجبویه شناخته می­شود.

گیاه Dracocephalum aucheri  در شهرکرد و تعدادی از روستاهای چهارمحال و بختیاری با عنوان بادرنجبویه عرضه می­شود و گیاهانDracocephalum lindbergii  و ‌Dracocephalum thymifolium از گیاهان نادری هستند که به ندرت در عطاری‌ها وجود دارند، ولی در بعضی مکان­ها از این گیاهان به­ عنوان بادرنجبویه یاد شده است.

بحث

یکی از دلایل اصلی برای مشابهت نام­ها، شباهت مورفولوژیکی بین گونه‌های مختلف گیاهی است که تشخیص آنها را تنها بر اساس ظاهر و برای غیر گیاه‌شناسان دشوار می‌کند. به علت تشابه زیاد بعضی از گیاهان، خصوصاً گونه­های موجود در بعضی تیره­ها مانند تیره چتریان، تیره نعناع، تیره کاسنی و ... و عدم آگاهی کافی از علم گیاه‌شناسی، بروز اشتباهات سهوی در عرضه گونه­های دارویی در این خانواده­ها امری اجتناب ناپذیر است؛ علاوه بر این بروز تقلبات و جازنی­های عمدی با اغراض مادی و سودجویانه نیز منجر به عرضه گیاهان بی اثر، یا کم اثر به جای گونه­های دارویی با ارزش‌تر و قیمتی­تر می­شود (Minaeifar et al., 2023). تیره نعناع به دلیل وجود گونه­های دارویی متعدد و شباهت نسبی ظاهری بسیاری از گونه­هایش یکی از پرچالش­ترین تیره­ها در بازار گیاهان دارویی است. به عنوان مثال، برخی از محصولات تجاری این خانواده مانند آویشن حاوی مخلوطی از سایر گیاهان این تیره با خواص درمانی کمتر یا بی اثر هستند که می‌توانند اثربخشی محصول را کاهش داده و به طور بالقوه به بروز آلرژی کمک کنند (Nazar et al., 2022). در بین گونه­های این تیره که دارای تشابه نام محلی هستند، نام بادرنجبویه پرچالش­ترین نام از نظر تعدد گونه است. همچنین تقریباً تمامی گونه­هایی که تحت عنوان بادرنجبویه در ایران عرضه می­شوند برای درمان مشکلات گوارشی و عصبی مورد استفاده قرار می­گیرند. هرچند اطلاق نام بادرنجبویه به گونه­ای مشخص نیز مورد توافق همه گیاه‌شناسان ایران نیست (Mozaffarian, 2013; Jamzad, 2012). از طرفی در منابع طب سنتی نیز به شرح دقیقی از گیاه‌شناسی بادرنجبویه پرداخته نشده؛ اما اتفاق نظر نسبی در وجود بویی نافذ شبیه بادرنگ یا بالنگ است که به این واسطه احتمال آنکه منظور از بادرنجبویه Melissa officinalis باشد قوت می­گیرد (Amin et al., 2018)، این گونه به دلیل وجود ترکیبات دارویی متعدد در طیف وسیعی از تولیدات داروهای گیاهی مورد استفاده قرار می­گیرد (Noguchi-Shinohara et al., 2020; Heshmati et al., 2020)، هرچند سایر گونه­های دارویی که به این نام خوانده می شوند نیز دارای ترکیبات دارویی و مواد مؤثره قابل توجهی هستند؛ اما در بین این گونه­ها Melissa officinalis به دلیل عطر و طعم مطلوب و همچنین شناخته شده‌تر بودنش نسبت به سایر گونه­ها در فارماکوپه‌های جهانی وضعیتی شاخص­تر را به خود اختصاص داده است (Bakhtiari et al., 2023; Petrisor et al., 2022).

بر اساس اطلاعات به دست آمده از این تحقیق، سایر گونه­های موسوم به بادرنجبویه نیز همگی در دانش بومی جوامع محلی  استفاده درمانی دارند و شاید نتوان از آنها به عنوان جازنی، تقلب عمدی و یا حتی سهوی نامبرد، اما وجود طیف وسیعی از گونه­های دارویی تحت یک نام مساله قابل توجهی است؛ از بین تمامی گونه­های شناسایی شده در این تحقیق همگی به جز
 Asperugo procumbence از تیره نعناع هستند (جدول 2) و شاخصه­های ریخت‌شناسی رویشی همچون ساقه چهار گوش، شکل و آرایش برگی مشابهی دارند و در بعضی گونه­ها صفات زایشی همچون ساختار گل نیز شباهت زیادی دارند؛ اما حضور یک گونه کاملاً متفاوت از تیره گاوزبان این سوال را به ذهن متبادر می­نماید که شاید صرفاً تشابه ظاهری و خواص درمانی مشابه منجر به استفاده یک نام برای این تعداد گونه مختلف نبوده باشد و شهرت بادرنجبویه در بین حکمای طب سنتی باعث شده تا طی گذر زمان این نام به هر گیاهی که موارد استفاده مشابه داشته است اطلاق شود و شاید این موضوع خالی از اغراض مادی و تجاری نیز نبوده باشد (Minaeifar et al., 2022).

 هوپر اولین کسی است که به وجود گونه­های مختلف تحت عنوان بادرنجبویه در ایران پرداخته است (Hooper and Field, 1937). در حدود صد سال پیش وی در کتاب خود  "Useful Plants and Drugs of Iran and Iraq" به جایگزینی Asperugo procumbence و Dracocephalum moldavica به عنوان بادرنجبویه اشاره نموده است، پس از آنAmin  و همکاران (2018) نیز به وجود همین دو گونه متفاوت از Melissa officinalis تحت عنوان بادرنجبویه اشاره کرده­اند؛ هرچند نتایج منتشر شده از تحقیقاتHooper  وAmin  با نتایج پژوهش حاضر همسو است، اما تعداد گونه­های شناسایی شده توسط ایشان به مراتب کمتر از گونه­های شناسایی شده در این تحقیق است که این موضوع ناشی از محدود بودن مطالعه این دو پژوهشگر به بازار دارویی پایتخت است. علاوه بر اینJoharchi  و Amiri (2012) در مطالعه­ای گسترده­تر، ضمن تأیید دو گونه ذکر شده در بالا، برای اولین بار از عرضه گونه­هایی از جنس Hymenocerater تحت عنوان بادرنجبویه در استان خراسان گزارش داده­اند.Minaeifar  و همکاران (2022) نیز با بررسی گونه­های عرضه شده در بازار دارویی استان­های یزد و فارس، ضمن تأیید وجود گونه­های اشاره شده در تحقیقات قبلی، برای اولین بار به عرضه وسیع گونه  Stachys inflataبه عنوان بادرنجبویه در استان فارس اشاره نموده­اند. از آنجاکه گونه­های موسوم به بادرنجبویه عموماً بومی ایران بوده و به صورت محلی مورد استعمال می­باشند، طبیعتاً باید حاوی ترکیبات دارویی بوده و از نظر وجود مواد مؤثره دارویی در آنها شکی نیست. به عنوان مثال، بر اساس پژوهش صورت گرفته روی تعدادی از گونه­های موسوم به بادرنجبویه و مقایسه آنها با گیاه Melissa officinalis وجود ترکیبات دارویی در این گونه­ها نیز تایید شده است (Minaeifar et al., 2022) ؛ اما در مورد اکثر این گونه­ها تحقیقات علمی و دقیقی از نظر عوارض مصرف گزارش نشده است. به طور مثال در خصوص عوارض جانبی مصرف Asperugo procumbence که یکی از رایج‌ترین گونه­های موسوم به بادرنجبویه است و خارج از ایران نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد مقالاتی وجود دارد، اما در مورد سایر گونه­ها گزارشی علمی یافت نشد. از این‌رو در این خصوص خلاء تحقیقاتی قابل توجهی وجود دارد (Bakhtiari et al., 2023).

 وجود نام­های مشابه برای چند گیاه متفاوت موضوعی مهم است؛ زیرا ایمنی و کارآمدی داروهای گیاهی را به خطر می اندازد. تشابه نام­های گیاهان دارویی ممکن است به دلایل مختلفی از جمله جایگزینی تصادفی گونه­های گیاهی، گنجاندن عمدی مواد مصنوعی و روش­های تقلبی رخ دهد. علاوه بر این، فقدان سیاست‌های نظارتی دقیق و اجرای ناکافی مقررات موجود، به شیوع محصولات دارای برچسب اشتباه نیز کمک می‌کند. امروزه در صنعت گیاهان دارویی پدیده‌ای به نام برچسب‌زنی یا نامگذاری اشتباه به عنوان یک معضل تلقی می­شود. برچسب زدن اشتباه گیاهان دارویی می­تواند منجر به پیامدهای منفی شود؛ از جمله تهدید خطر سلامتی مصرف‌کنندگان از طریق افزایش احتمال قرارگیری در معرض آلرژن­ها، مواد سمی یا مواد غیرمنتظره، همچنین برچسب‌گذاری نادرست می‌تواند اعتماد مصرف‌کننده را تضعیف کند و منجر به زیان اقتصادی برای تولیدکنندگان شود (Alyas et al., 2024). از این‌رو تلاش‌های متعددی برای حل این مشکل در سطح جهانی صورت گرفته است؛ از جمله، تکنیک­های پیشرفته­ای مانند بارکد DNA برای شناسایی دقیق گونه­های گیاهی و تشخیص تقلب به کار گرفته شده است. بارکد DNA شامل مقایسه مواد ژنتیکی نمونه گیاه با یک کتابخانه مرجع برای اطمینان از استفاده صحیح از گونه است. این روش نشان داده است که درصد قابل توجهی از داروهای خام گیاهی که به صورت تجاری عرضه می­شوند، دارای برچسب­های اشتباه هستند؛ از این‌رو کنترل کیفیت با استفاده از روش­های نوین اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. بارکد DNA به عنوان یک ابزار ارزشمند برای شناسایی و احراز هویت گیاهان دارویی به شمار می‌رود. با این حال، این فرآیند با چالش‌های متعددی مواجه است، به‌ویژه با خانواده Lamiaceae چون کارایی آنها در گونه‌های مختلف خانواده متفاوت است (Nazar et al., 2022; Nithaniyal et al., 2017). علاوه بر بارکد DNA، تجزیه و تحلیل شیمیایی اسانس و عصاره گیاه Melissa officinalis می­تواند به تأیید صحت و اصالت گونه کمک کند. ترکیبات فعال اصلی Melissa officinalis شامل ترکیبات فرار مانند سیترال (ژرانیال و نرال)، سیترونلال و ژرانیول و همچنین تری ترپن­ها، اسیدهای فنـولیـک و فلاونوئیدهـا می­باشد. اطمینان از وجود این ترکیبـات می­تواند به تاییـد هویت گیاه کمک کنـد (Petrisor et al., 2022). اما این روش نیز خالی از اشکال نیست؛ زیرا سایر گونه­های موسوم به بادرنجبویه نیز کمابیش دارای ترکیبات مشابه هستند (Minaeifar et al., 2022). متاسفانه عدم توجه به دانش گیاه‌شناسی در کشور ما منجر به بروز چنین هرج و مرج­هایی در بازار گیاهان دارویی شده است؛ در صورتی که اگر به رشته گیاه‌شناسی هم مانند داروسازی که کد نظام پزشکی داده شده، کد نظام گیاه‌شناسی تعلق می­گرفت و همچنین مجوز تأسیس مراکز عرضه گیاهان دارویی مانند داروخانه صرفاً به دارندگان چنین کدی داده می­شد، شاهد وضعیت بهتری در عرضه گیاهان دارویی بودیم. هرچند هم اکنون از طرف وزارت بهداشت و درمان، کارشناسان بهداشت نسبت به بازرسی مراکز عرضه گیاهان دارویی اقدام می‌کنند، اما در چک لیست ایشان جایی برای تأیید اصالت گونه­های دارویی عرضه شده وجود ندارد؛ چون اصولاً بازرس بهداشت تخصصی در زمینه شناسایی گیاهان ندارد و حتی در بررسی مراکز عرضه گیاهان دارویی نیز هیچ پیش­بینی برای کمک گرفتن از دانش آموختگان با تجربه در زمینه گیاه‌شناسی وجود ندارد. امید است در آینده رشته­های مختلف وزارت علوم به ویژه رشته زیست­شناسی نیز جایگاه تخصصی خود را در ارایه خدمات به جامعه بیابند.