Ethnobotany, conservation and sustainable development

Mojgan Larti^1* | Ahmad Reaza Mehrabian² | Khadije Arabsalmani³ | Ali Sarvi⁴ | Maedeh Alaeifar⁵

1. Corresponding Author, PHD student, Department of systematic botany, Faculty of life sciences and biotechnology, Shahid Beheshti University of Iran. E-mail: m.larti49@gmail.com
2. Associate Professor, Department of systematic botany, Faculty of life sciences and biotechnology, Shahid Beheshti University of Iran. E-mail: a_mehrabian@sbu.ac.ir
3. PHD student, Department of systematic botany, Faculty of life sciences and biotechnology, Shahid Beheshti University of Iran. E-mail: kh.arabsalmani@gmail.com
4. PHD student, Department of systematic botany, Faculty of life sciences and biotechnology, Shahid Beheshti University of Iran. E-mail: alisarvi95@gmail.com
5. PHD student, Department of systematic botany, Faculty of life sciences and biotechnology, Shahid Beheshti University of Iran. E-mail: maedealaeifar76@gmail.com

اتنوبوتانی، حفاظت و توسعه پایدار

مژگان لارتی ^1*| احمدرضا محرابیان²| خدیجه عرب سلمانی³| علی سروی⁴| مائده علایی فر ⁵

1. نویسنده مسئول، دانشجوی دکترای تخصصی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. رایانامه: m.larti49@gmail.com
2. دانشیار، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. رایانامه: a_mehrabian@sbu.ac.ir
3. دانشجوی دکترای تخصصی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. رایانامه: kh.arabsalmani@gmail.com
4. دانشجوی دکترای تخصصی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. رایانامه: alisarvi95@gmail.com
5. دانشجوی دکترای تخصصی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. رایانامه: maedealaeifar76@gmail.com

مقدمه

اصطلاح اتنوبوتانی توسط جان دبلیو. هارشبرگ[1] در سال 1896 ابداع شد و به عنوان هنر جمع­آوری گیاهان مفید توسط گروهی از مردم و شرح موارد استفاده از گیاهان در نظر گرفته شد (Difrakhsh et al., 2014). او این اصطلاح را مطالعه "گیاهان تولیدشده توسط مردمان بدوی و بومی" توصیف کرد و "اتنوبوتانی"[2] را به عنوان رشته­ای پیشنهاد کرد که به وضعیت فرهنگی قبایلی می­پردازد که از گیاهان برای غذا، حفاظت، دارو، پوشاک، شکار، تزئینی، حصار­کشی، هیزم، چوبو غذا استفاده می‌کردند.

علم اتنوبوتانی به مطالعه و بررسی چگونگی استفاده افراد یک قوم، فرهنگ و یا ناحیه خاص از گیاهان بومی موجود در آن منطقه می­پردازد. واژه اتنو به معنی قوم و بوتانی به معنی گیاه­شناسی می­باشد. به­طور­کلی می‌توان گفت اتنوبوتانی، مطالعه روابط و کنش­های متقابل بین گیاهان و انسان است که لازمه آن داشتن دانش گیاه­شناسی و مردم­شناسی می­باشد. مطالعات اتنوبوتانی منجر به مستند شدن تعدادی از گیاهان مفید، دارویی، سمی یا مورد استفاده در غذا می­شود. بخش بسیار مهمی از منابع کسب اطلاعات در یک مطالعه­ی اتنوبوتانی مربوط به داده­های به دست آمده از زندگی طبیعی مردم یک قوم می­باشد. پژوهش اتنوبوتانی، مستندسازی اطلاعات غیرمکتوب سنتی به منظور بهره­برداری منطقی از منابع و حفاظت مؤثر از تنوع زیستی و اطلاعات فرهنگی می­باشد. با توجه به تنوع پوشش گیاهی ایران و نیز منابع سنتی و علمی متعددی که در زمینه پزشکی سنتی از دیرباز به جا مانده است، این اطلاعات می­تواند راهکارها و دستاوردهای ارزشمندی را برای یافتن گیاهان دارویی جدید و داروهای گیاهی ارائه نماید (Razmjoei et al., 2016). فورد[3] علم مطالعه اتنوبوتانیک را توسعه داد و درک سیستم­های دانش را از طریق استفاده از روش­های انسان­شناسی گنجاند. در طول قرن گذشته، گیاه­شناسی قومی به یک رشته علمی تبدیل شده است که بر رابطه مردم و گیاه به شیوه­ای چند رشته­ای تمرکز دارد و نه تنها مجموعه و مستندسازی استفاده­های بومی، بلکه اکولوژی، اقتصاد، فارماکولوژی، بهداشت عمومی و سایر رشته­ها را نیز در برمی‌گیرد. در سال‌های اخیر گیاه‌شناسی بومی به عنوان یک رشتة علمی با‌ارزش در حفاظت از دانش سنتی و گونه‌ها به شکوفایی رسیده است. در هیمالیا گونه Dactylorhiza hatagirea یکی از گونه­های مهم در معرض تهدید است که ارزش دارویی داشته و تقاضای زیادی در بازار­های ملی و بین‌المللی دارد که برنامه­های حفاظتی برای این گونه توسط دولت اعمال شده است (Singh et al., 2023). جوامع محلی برای تهیة دارو، غذا، خوراک دام، جایگاه سکونت، ابزار خانه، زیرانداز خواب، سوخت و سایه‌بان به منابع طبیعی وابسته‌اند. در کنار این موارد برخی از گیاهان از ارزش‌های مذهبی و تجاری برخوردارند. مطالعات رشته کوه سلیمان در پاکستان نشان داد که بسیاری از گونه­ها به عنوان سوخت و غذای دام مورد استفاده قرار می­گیرند درحالی‌که بیشتر این گونه­ها دارای خواص درمانی هستند و نیاز به حفاظت دارند (Shah, 2023). در حال حاضر، این علم به طور فزاینده­ای در توسعه برنامه­های مراقبت­های بهداشتی و حفاظت در نقاط مختلف جهان ارزشمند شده است. دانش زیست فرهنگی بومی^[4](Indigenous biocultural Knowledge) بیش از دو دهه است که ستون استراتژی­های مدیریت زیست محیطی در نپال است. تلاش بر این است که اطمینان حاصل شود جوامع بومی در "طبیعت" زندگی می‌کنند و از آن به شیوه­ای پایدار بهره­مند می­­شوند (O’Neill and Rana, 2016). مطالعات انجام شده بر روی سبزی­هایی که برگ آن‌ها مورد استفاده قرار می­گیرد در جنوب غربی نیجریه نشان داد که تعدادی از آن‌ها ارزش دارویی بالایی داشتند و لزوم حفاظت آن‌ها بررسی شد (Onuminya et al., 2023).

اتنوبوتانی در ابتدا به عنوان یک رشته مطالعاتی محدود به کاربرد گیاهان مطرح شد، اما امروزه یک رشته گیاه­شناسی و قوم‌شناسی است که با سایر رشته­های علمی مانند تاریخ محیط زیست، بوم­شناسی سیاسی و فرهنگی، اخلاق محیط زیست و احیای محیط زیست ارتباط نزدیک دارد. تخریب محیطزیست و سو مدیریت همراه با تخریب زبان و فرهنگ، به اهداف خلاقانه اتنوبوتانیست‌ها[5] دامن زده است و باعث جلب نظر آن‌ها برای حفظ تنوع زیستی و فرهنگی با مشارکت جوامع بومی و محلی می‌باشد. شعار آن‌ها «مبارزه برای حفظ یکپارچگی فرهنگ­ها و زبان­ها با حفظ محیط زیستی که در آن قرار دارند» می­باشد (Nolan and Turner, 2011). اتنوبوتانی راه­هایی را نشان می­دهد که گیاه‌شناسی قومی می­تواند به حفاظت از تنوع زیستی کمک کند، به­ویژه با توجه به مستندسازی و نگهداری دانش بومی و محلی گیاهان با گنجاندن دانش بومی و استفاده در فرآیند تحقیقات علمی، فرضیه­های جدیدی برای حفظ پایدار منابع ایجاد می­شود. با توجه به تخریب شدید رویشگاه­های طبیعی گونه­های گیاهی و برداشت بی­رویه گیاهان دارویی، هدف از این مقاله بررسی نقش دانش اتنوبوتانی در حفاظت پایدار گونه­های گیاهی با استناد بر مطالعات انجام یافته در سال‌های اخیر می­باشد.

بیش از 50000 گیاه در سراسر جهان برای اهداف دارویی استفاده می­شوند. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی WHO[6]، سه چهارم جمعیت جهان توانایی خرید داروهای مدرن را ندارند و به داروهای گیاهی سنتی متکی هستند. اسناد استفاده قومی از گیاهان در شبه‌قاره هند یافت می­شود، انواع استفاده از گیاهان در عبادت، دارو، غذا، سوخت و به عنوان ابزار کشاورزی در ادبیات هند و در کتب مذهبی هندوها (4000 و 400 قبل از میلاد) ذکر شده است. اگرچه مفاهیم قوم­شناسی در دهه 1870 به­خوبی توضیح داده شد، عناصر این علم بسیار قبل از آن یعنی از قرن 16 در هند مشهود بود (Petran et al., 2020). وجود گروه‌های چند قومیتی و پوشش گیاهی متنوع هند را به یکی از کانون‌های این دانش تبدیل کرده است. مطالعات انجام شده به عنوان بخشی از پروژه تحقیقاتی هماهنگی کل هند در مورد قومیت‌شناسی نشان داد که قبایل هند از بیش از 9500 گونه گیاهی برای برآوردن نیازهای مختلف استفاده می‌کنند. آن‌ها از 7500 گونه گیاهی وحشی برای اهداف دارویی، 3900 گونه برای غذا، 525 گونه برای طناب و فیبر، 400 گونه برای علوفه، حدود 300 گونه استفاده می­کنند. در پاکستان نیز حدود 6000 گونه از گیاهان گل‌دار شناسایی و ثبت ‌شده است و در این میان بیش از 600 گونه گیاهی دارای ارزش دارویی هستند (Petran et al., 2020).

در اروپا اکثر دانش قوم­شناسی دارویی‌ ریشه در فرهنگ‌های یونانی و رومی دارد و اساساً تحت تأثیر آثار دیوسکوریدس[7]، پلینی بزرگ[8]، جالینوس[9]، تئوفراستوس[10] و بقراط[11] است. در اروپای غربی و مرکزی، گیاه­شناسی نقش مهمی در کشف دارو از قرن نوزدهم ایفا کرده است. هم­چنین مشخص شده است که قبل از قرن بیستم، پزشکی اروپایی عمدتاً بر اساس داروهای مشتق شده از گیاهان مدیترانه­ای (با برخی مواد افزودنی از خاورمیانه، آسیا و آمریکا) بوده است. در برخی از کشورهای اروپای شرقی مانند لهستان، استونی، بوسنی و هرزگوین و روسیه، منابع اتنوبوتانیکی قبلاً به­طور کامل مورد مطالعه قرار گرفته یا در چندین بررسی اتنوبوتانیک به فعلیت رسیده است (Petran et al., 2020). مطالعات زیادی در رابطه با اتنوبوتانی در سال‌های مختلف انجام شده است که به برخی از آن‌ها که رویکرد حفاظتی دارند، اشاره خواهد شد. در مطالعه­ای در شرق مونتانا[12] که در رابطه با دانش بومی سرخپوستان شاین[13] انجام شد، 138 گونه گیاهی شناسایی شد، استفاده و نحوه تهیه آن‌ها بررسی و به نقش آن‌ها در فرهنگ شاین به عنوان غذا، دارو یا نقش مذهبی اشاره گردید. حفاظت و کشت برخی گیاهان که جنبه مذهبی دارند توسط بومیان منطقه انجام می­شود (Hart, 1981). اولین مطالعه اتنوبوتانی در نپال در سال‌های 1802-1803 انجام شد. سپس در سال 1820-1821 ادامه یافت. اما اولین مقاله اتنوبوتانی منتشر شده با تأکید بر گیاهان دارویی در دهه 1980 انجام شد. در این مطالعه گیاهان دارویی جمعیت­های کوپک و بومی بررسی و برای حفاظت دانش بومی منتشر شده است (Kunwar et al., 2008). اتنوبوتانی تیره خرزهره[14] (Omino and Kokwaro, 1993)، اتنوبوتانی تیره پیچ­اناریان[15] (Gentry, 1992)، اتنوبوتانی و حفاظت از گیاهان میوه­دار خوراکی در اندونزی (Suwardi et al., 2020)، تنوع گیاهی در غرب اتیوپی، اکولوژی[16]، اتنوبوتانی[17] و حفاظت (Awas, 2007)، مروری بر تاکسونومی[18]، پراکنش، اتنوبوتانی و جایگاه حفاظتی گونه Cordia Africana از تیره گاوزبان[19] (Alemayehu et al., 2016)، حفاظت و استفاده پایدار از گیاهان دارویی (Chen et al., 2016)، مروری بر اتنوبوتانی استرالیا (Clarke, 2003) که در این مقاله بینشی جدید در راستای شناخت گیاهان و تغییر مدیریت زمین برای بهره­برداری پایدار مورد توجه می­باشد. در هیمالیای هند اتنوبوتانی گونه­های محلی ترجیحی با بررسی پیامدهای زیست محیطی مطالعه شد (Kala, 2007).

 یکی از شاخه­های مهم اتنوبوتانی مطالعه گیاهان دارویی است. شناخت و حفاظت از گونه­های دارویی می­تواند یکی از راه­های مدیریت پایدار و حفظ دانش مرتبط با استفاده از آن‌ها باشد. کشور ایران از نظر تنوع زیستی گیاهی، یکی از غنی­ترین مناطق جنوب غربی آسیا می­باشد. وجود 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهان، شرایط مساعدی را برای رشد و نمو گیاهان متنوع دارویی در سراسر کشور مهیا کرده است. تنوع پوشش گیاهان دارویی در کشور باعث شده بومیان مناطق مختلف کشور برای درمان بسیاری از بیماران، از آن‌ها بهره ببرند و بدین دلیل ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در دانش اتنوبوتانی است. اولین مطالعه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی را در ایران، هوپر و فیلد[20] انجام داده‌اند و در سال 1937 کتابی تحت عنوان (useful plants and drugs of Iran and Iraq) به چاپ رساندند. مطالعات مشابهی نیز در مقیاس منطقه­ای و استانی در نواحی مختلف کشور انجام شده است. برای نمونه (Ghorbani, 1995) در کتابی تحت عنوان گیاهان دارویی ترکمن‌صحرا، با معرفی 11 گونه، گیاه دارویی در منطقه، پراکنش و موارد مصرف آن‌ها را ذکر کرده است. همچنین حسینی و همکاران طی تحقیقات ۴ ساله در استان گلستان، تعداد 409 گونه گیاه دارویی، متعلق به 95 تیره را برای این استان ثبت کرده‌اند. در سال­های اخیر در ایران نیز پروژه­های تحقیقاتی فراوانی در زمینه اتنوبوتانی و جنبه­های مختلف آن به ویژه کاربرد سنتی آن‌ها به مرحله اجرا رسیده است که از مهم­ترین آن‌ها در کشورمان می‌توان به بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان سیرجان در استان کرمان (Sharififar et al., 2013)، معرفی گیاهان پرمصرف در طب سنتی منطقه شرق مازندران (Ahwazi et al., 2013)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی حوزه آبریز شمال شرقی خلیج فارس (Dolatkhahi and Nabipour, 2013)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی منطقه سیستان (Iranmanesh et al., 2013)، معرفی گیاهان دارویی پرمصرف شهرستان دشتستان با تأکید بر کاربرد سنتی آن‌ها (Dolatkhahi and Ghorbaninejad, 2013)، مطالعه اتنوبوتانی شهرستان کازرون (Dolatkhahi et al., 2013)، بررسی مقدماتی تنوع زیستی گیاهان دارویی شهرستان ممسنی (Dolatkhahi and Amininejad, 2014)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی استان بوشهر (Sartavi and Gholamian, 2013). مطالعه اتنوفارماکولوژی[21] رودخانه حله در استان بوشهر (Rastgar et al., 2013)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی استان هرمزگان (Soltanipour and Rastgar, 2012) و جمع‌آوری و بررسی منتخبی از گیاهان شهرستان کاشان (Sajjadi et al., 2018) اشاره نمود. Khodayari و Amani (2013) با بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان ایذه (استان خوزستان) 84 گونه گیاهی دارویی متعلق به 35 تیره گیاهی شناسایی کردند. Kazemi و همکاران (2018) بررسی اتنوبوتانی و تنوع زیستی گیاهان دارویی سواحل ذخیره‌گاه میانکاله را گزارش دادند. Sharififar و همکاران (2013) با مطالعه اتنوبوتانی برخی از گیاهان دارویی ناحیه کوه جوپار استان کرمان دریافتند 65 گونه گیاهی که از 30 خانواده بودند، در منطقه مورد مطالعه وجود دارد. مطالعه اتنوبوتانی در بهبهان (Razmjoei et al., 2016)، فسا (Hatami and Zahedifar, 2015)، مبارکه اصفهان (Mardani-Nejad and Vazirpour, 2013)، منطقه زریوار در مریوان (Tabad and Jalilian, 2014)، شمال شرق خوزستان (Khodayari et al., 2013)، عجبشیر (Ahwazi et al., 2013) و همدان (Kalvandi et al., 2016) از سایر مطالعات انجام یافته در این زمینه است.

روش تحقیق

روش تحقیق بر اساس جستجوی اطلاعات مقالات منتشر شده در سال‌های مختلف در دنیا و ایران انجام و مقالات مرتبط با گیاه‌شناسی قومی و ابعاد مختلف آن به ویژه در زمینه گیاهان دارویی، حفاظت و مدیریت محیط زیست و چشم‌اندازهای آینده این دانش با بررسی مقالات و کتاب­های مرتبط بررسی شد. جستجو در Google Scholar و با عبارت­های "Ethnobotany"، "Ethnobotany and Medicinal Plants"، "Ethnobotany and conservation" و "Ethnobotany and environmental Management" برای منابع خارجی و در منابع داخلی نیز با کلید واژه­های اتنوبوتانی، گیاه‌شناسی قومی و گیاهان دارویی، انجام شد.

نتایج

بررسی‌های اتنوبوتانی می­تواند با تمرکز بر روی یک گونه که ارزش دارویی داشته و در نتیجه می­تواند در معرض خطر برداشت بی­رویه قرار گیرد انجام شود. به عنوان مثال گونه Dactylorhiza hatagirea در استرالیا (Singh, 2023) که یکی از گونه­های مهم در معرض تهدید است که ارزش دارویی داشته و تقاضای زیادی در بازار ملی و بین‌المللی دارد که لزوم حفاظت پایدار این گونه مورد بررسی قرار گرفت و یا گونه Cordia africana یک درخت جنگلی برگ‌ریز است که به­طور گسترده از افریقای جنوبی تا عربستان سعودی و یمن را در برمی‌گیرد. کاربردهای مختلف این گونه از دارو، غذا، علوفه، تولید عسل و مالچ تا تولید الوار چوبی سبب استفاده تجاری از این گونه و قرارگرفتن آن در معرض خطر شده است (Alemayehu et al., 2016). در ایران بسیاری از گونه­های دارویی شناخته شده در فرهنگ عمومی مردم که به­طور سنتی از دیر­باز مورد استفاده قرار می­گیرند، در معرض خطر می­باشد. جنس Ferulago شامل گیاهان چندمنظوره با ارزش‌ دارویی، صنعتی و حفاظت خاکی و بومی ایران است که اخیراً جزء گیاهان در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی شده­اند. گونه چویل ترکمنیFerulago subvelutina   که انحصاری ایران بوده و اطلاعات اندکی از خصوصیات اکولوژیکی، فیزیولوژیکی و مورفولوژیکی آن در دسترس می­باشد (Narimani et al., 2021). مثال دیگر گیاه مورخوش (Zhumeria majdae)، گونه‌ای دارویی، انحصاری و در معرض انقراض است که از ارتفاع 520 تا 1450 متر از سطح دریا در شیب‌های بسیار تند مناطق صخره‌ای و کوهستانی جنوب کشور پراکنش دارد (Soltanipour et al., 2018). جایگاه حفاظتی گونه­های دارویی انحصاری جنس مرزه در ایران، بر اساس معیارهای جهانی حفاظت از طبیعت در گروه در بحران انقراض قرار گرفتند. برداشت بی­رویه بر کاهش جمعیت این گیاهان، مؤثر بوده است. ممنوعیت چرای دام در محدوده رویشگاه و ممنوعیت برداشت برای مصارف دارویی این گیاه بایستی اعلام شود (Mohebbi et al., 2016).

مطالعات اتنوبوتانی می­تواند در رابطه با خانواده­های گیاهی صورت گیرد. مثلاً مطالعه اتنوبوتانی خانواده خرزهره که نشان داد 25 گونه از 16 جنس این خانواده در طب سنتی مورد توجه هستند. 19 گونه دارویی هستند که در درمان بیماری­های پوستی مورد استفاده قرار می­گیرند. سایر جنس­ها برای اهداف غیر دارویی مانند علوفه، چوب، رنگ و عطر استفاده می­شوند (Omino and Kokwaro, 1993). بررسی گیاهان تیره پیچ­اناری نیز نشان داد که گیاهان این تیره شامل درختان زینتی و چوبی هستند که برخی از آن‌ها در صنایع دستی محلی نیز اهمیت دارند و استفاده تجاری از آن‌ها اهمیت حفاظت از این گونه­ها را بیشتر کرده است (Gentry, 1992). مروری بر کاربرد­های سنتی گیاهان دارویی تیره شب­بو در ایران (Dehshiri, 2020) نشان داد که گونه‌های Descurainia Sophia، Lepidium draba و Capsella bursa-pastoris به ﺗﺮﺗﻴﺐ دارای بیشترین ﻣﺼﺮف دارویی در ایران ﻣﻲ‌ﺑﺎﺷﻨﺪ. دانه بیشترین قسمت مورد استفاده گیاهان این تیره بوده است. در مجموع، نتایج نشان دارد که کاربرد محلی عمده این گیاهان در زمینه درمان ناراحتی‌های گوارشی و تنفسی است. بررسی تیره تاج­خروس در پاکستان نشان داد که این تیره از نظر شیمیایی حاوی متابولیت­های ثانویه زیادی است که به عنوان ضد التهاب، ضد تب، ضد اسپاسم و ضدعفونی کننده مورد استفاده قرار می­گیرند (Khan et al., 2017).

در قوم گیاه­شناسی منطقه­ای، که روشی رایج در اتنوبوتانی است، مطالعات بسیاری همراه با جمع­آوری و شناسایی گیاهان دارویی در مناطق مختلف انجام شده است و نتایج ارزشمندی نیز به همراه داشته است. به عنوان مثال در تحقیقی که در زمینه جمع­آوری و بررسی منتخبی از گیاهان شهرستان کاشان انجام گرفت، نتایج نشان داد که تعداد زیادی از این گیاهان در زمینه بیماری­های گوارشی و تنفسی مورد استفاده قرار می­گرفتند و برخی از این گیاهان از ارزش اقتصادی بالایی برخوردارند (Sajjadi et al., 2018). 6Khodayari و Amani (2013) با بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان ایذه (استان خوزستان) 84 گونه گیاهی دارویی متعلق به 35 تیره گیاهی شناسایی کردند که تیره‌های کاسنی^[22] با 12 گونه تیره چتریان^[23] با 11 گونه تیره نعناعیان^[24] تیره بقولات^[25] با 8 گونه گیاهی دارای بیشترین کاربرد بودند. Kazemi و همکاران (2018) با بررسی اتنوبوتانی و تنوع زیستی گیاهان دارویی سواحل ذخیره‌گاه میانکاله گزارش دادند که از 175 گونه شناسایی شده در منطقه ساحلی 44 گونه دارای ارزش دارویی هستند که شاخص­ترین آن‌ها شامل، Rubus sanctus، Plantago psyllium و Artemisia annua, Punica granatum، Mespilus germanica، Verbena officinalis و Hypericum perforatum می­باشد. همچنین Sharififar و همکاران (2013) با مطالعه اتنوبوتانی برخی از گیاهان دارویی ناحیه کوه جوپار استان کرمان دریافتند 65 گونه گیاهی که از 30 خانواده بودند در منطقه مورد مطالعه وجود دارد و خانواده نعناعیان بیشترین تعداد گونه را به خود اختصاص داده بود.

گیاهان دارویی به­عنوان منابع ارزشمندی در محصولات گیاهی با سرعت زیادی در حال از بین رفتن هستند. طبق گزارش اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و صندوق جهانی حیات وحش، بین 50000 تا 80000 گونه گیاهی گل‌دار در سراسر جهان برای اهداف دارویی استفاده می­شود. در این میان، حدود 15000 گونه در معرض خطر انقراض ناشی از برداشت بی­رویه و تخریب زیستگاه هستند و 20 درصد از منابع وحشی آن‌ها با افزایش جمعیت انسانی و مصرف گیاهان تقریباً تمام شده است. بررسی مطالعات قومی گیاه­شناسی^[26] می­تواند بینشی در مورد راه­هایی که جوامع به صورت محلی با منابع زیست محیطی خود تعامل دارند، ارائه دهد. به عنوان مثال در استرالیا گیاه‌شناسی قومی خواص گیاهان و پتانسیل آن‌ها را برای استفاده گسترده در جامعه مطالعه می­کند و با بررسی تقویم­های فصلی بومی، تغییراتی در شیوه­های مدیریت و حفاظت گونه­ها در برخی مناطق می­شود (Clarke, 2003). مطالعات اتنوبوتانیکی این پتانسیل را دارد که دانش محلی و علمی را برای پیشبرد اهداف حفاظت از زیست فرهنگی گردهم‌آورده و ادغام کند. نتایج پژوهش Vezin و Rokanaldin (2009) نشان داد که شیوه­های بومی مبتنی بر دانش بومی حفاظت از آب و خاک، نقش مؤثری بر مدیریت بهینه آب و حفاظت از خاک دارد. به عنوان مثال در هیمالیای هند بررسی اتنوبوتانی، ترجیحات مردم محلی را بررسی کرده و نشان داد که در مجموع 32 گونه دارویی، 16 گونه باغی، 22 گونه علوفه­ای و 20 گونه چوب­زا ارجح­ترین گونه­ها برای استفاده مردم محلی هستند. 12 گونه دارویی در معرض خطر انقراض می­باشند که برنامه­های حفاظتی برای کنترل آن‌ها در هر منطقه پایه­ریزی شده است (Kala, 2007). نتایج مطالعات (Warren and Michael, 1992) Warren و Michael (1992) نشان داد دانش بومی به مردم محلی در حفاظت از گونه­های گیاهی درختی و اجتناب از پرورش گونه­های خارجی نه چندان سازگار با شرایط سخت و به حداقل رساندن خسارت کمک کرده است.

بحث

با گنجاندن دانش بومی و استفاده از آن در تحقیقات علمی، فرضیه­های جدیدی برای حفظ پایدار منابع ایجاد می­شود. توجه به دانش بومی گیاهان می­تواند برای توسعه اقدامات مدیریتی مناسب مورد استفاده قرار گیرد. مثلاً در مطالعه انجام یافته در مراتع ییلاقی پلور مازندران Azar et al., 2021)) با توجه به شرایط خاص منطقه، مردم ساکن در این منطقه کوهستانی از دیرباز نیازهای خویش را از محیط طبیعی تأمین می­نمایند. استفاده از مرتع برای چرای دام و تأمین علوفه و تولید محصولات لبنی به شکل سنتی، تولید گیاهان دارویی و اغذیه متنوع و تولید عسل و فرآورده­های آن از ویژگی­های بارز منطقه است که همگی به­طور سنتی و مبتنی بر دانش محلی انجام می­پذیرد. از آنجایی که پلور در مسیر جاده تهران ـ شمال قرار داشته و به راحتی قابل دسترس است و سالانه هزاران گردشگر داخلی از این منطقه عبور نموده و توقف کوتاهی دارند، لذا با مدیریت صحیح و مبتنی بر دانش بومی می‌توان علاوه بر جذب گردشگر، ایجاد اشتغال، درآمدزایی، حفظ فرهنگ و سنن بومی منطقه به حفاظت از عرصه­های منابع طبیعی به‌ویژه مراتع پرداخت. در مطالعه دیگری در شهرستان خلخال نشان داده شد که روستاییان شیوه­های بومی حفاظت از آب و خاک را شناسایی کرده و به کار می­برند و این روش­ها در حفاظت پایدار از منابع زیستی اهمیت دارد Vezin and Rokanaldin, 2009)).

با توجه به نفوذ روزافزون تجاری‌سازی جهانی و تحول اجتماعی-اقتصادی، دانش بومی در مورد استفاده از منابع گیاهی به طور مداوم در حال کاهش است. از سوی دیگر دانش بومی به تدریج در برخی مناطق روبه فراموشی است و تنها تعداد معدودی از افراد مسن، این دانش را به همراه دارند و به نظر می‌رسد که بدون انتقال این اطلاعات به نسل­های بعد و ثبت آن‌ها، احتمال از بین رفتن این داده‌ها افزایش یابد. لذا جمع­آوری و مستند­سازی این داده­ها بسیار حائز اهمیت است. آموزش اعضای جوامع محلی برای بهره‌برداری صحیح از پوشش گیاهی، توسعه برنامه­های مدیریتی صحیح کشت گیاهان مورد استفاده در جوامع محلی به منظور حفظ پوشش گیاهی و توسعه اقتصادی جوامع بسیار اهمیت دارد. آموزش برای توسعه پایدار شامل افزایش دانش، توسعه مهارت­های جوامع محلی و ارتقای رفتار برای پایداری محیط زیست طبیعی است و دانش بومی موارد زیادی برای ارائه به این مقوله دارد (Therese, 2017).

حفاظت از محیط زیست طبیعی بر اساس دانش، عملکرد، اعتقادات و اولویت‌های جوامع محلی متفاوت است. یکی از راهکار­های مفید حمایت از جوامع سنتی در قالب مشارکت فعال و انتفاعی است که به نفع طرفین باشد. مثال موردی گونه Cordia Africana است که طی برنامه­ای دولت اتیوپی تعدادی از کشاورزان را ملزم به کشت این گونه نمود و این مدیریت و کسب منافع از گونه محلی، سبب علاقه مردم به حفاظت از این گونه با ارزش شده است (Alemayehu et al., 2016). شایان توجه است که زمانی برداشت گیاهان از طبیعت محدود خواهد شد که اقدامات لازم برای بهبود شرایط اقتصادی در جوامع محلی فراهم گردد.

 در نهایت باید توجه داشت که مستندسازی دانش بومی، شناخت گیاهان، حفاظت از گیاهان با کشت آن‌ها در باغ­های گیاه­شناسی یا نهالستان­­های وحشی در رویشگاه­ها، آموزش افراد محلی برای جمع­آوری صحیح گونه­های گیاهی و تدوین شیوه­های برداشت مناسب، اقداماتی است که می‌توان در راستای حفاظت از منابع طبیعی و گونه­های گیاهی انجام داد.

تشکر و قدردانی

از داوران محترم به خاطر ارائه نظرات علمی و ساختاری سپاسگزاری می­شود.