نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار سیستماتیک گیاهی، گروه علوم گیاهی، دانشکده زیست‌شناسی، دانشگاه دامغان، دامغان، ایران
2 دانشجوی دکتری سیستماتیک گیاهی، گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
Atefe Amirahmadi1* | Fahimeh Ghamari 2
|
Article Info |
Abstract |
|
|
Article type Research Article
Article history Received: 28 May 2023 Revised: 23 August 2023 Accepted: 8 September 2023 Published: 17 October 2023
Keywords: Ethnobotany Gastrointestinal disease Medicinal plants sellers Semnan province |
Today, due to the growing interest of people in medicinal plants, the information about these plants is increasing. Medicinal plant sellers are people who are directly in contact with medicinal plants and with knowledgeable and uninformed people in the field of medicinal plants. Therefore, they can play a prominent role in transmitting information about medicinal plants and methods of consumption, their properties, and introducing plants that need protection. to be in charge The results of this study showed that among the 14 medicinal plants sellers investigated in Semnan city, 57% of the sellers were male and in the age range of 30 to 40 years (43%). Most of them had a diploma (43%) and 57% had less than 5 years of experience in this profession. 43% of the sellers had the ancestral job of selling medicinal plants. A total of 70 plant species were introduced by the questionnaires, of which 36 plant species belonged to the Lamiaceae and Apiaceae families. Zireh is the most used plant. The people of Semnan city have mostly turned to medicinal plants sellers for the treatment of digestive problems. The aerial parts of the collected species, including leaves, flowers, seeds, and fruits are mostly used, and the most common recommendation of sellers for how to use medicinal plants is boiling. |
|
|
Cite this article: Amirahmadi, A., & Ghamari, F. (2023). Evaluation of the most commonly used medicinal plants purchased from the traditional markets of Semnan city, in order to identify plants that need protection. Ethnobiology and Conservation, 1(1), 44-55. https//doi.org/10.22091/ethc.2023.9504.1001
©The Author(s). Publisher: University of Qom DOI: https//doi.org/10.22091/ethc.2023.9504.1001 |
||
بررسی پرمصرف‌ترین گیاهان دارویی خریداری‌شده از عطاری‌های شهر سمنان به منظور شناسایی گیاهان نیازمند حفاظت
عاطفه امیراحمدی1*| فهیمه قمری 2
1 نویسنده مسئول، استادیار، سیستماتیک گیاهی، گروه علوم گیاهی، دانشکده زیست‌شناسی، دانشگاه دامغان، دامغان، ایران. رایانامه: a.amirahmadi@du.ac.ir
2 دانشجوی دکتری، سیستماتیک گیاهی، گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه تهران، تهران، ایران. رایانامه: fahimeghamari9797@gmail.com
|
اطلاعات مقاله |
|
چکیده |
||
|
نوع مقاله پژوهشی |
|
امروزه با توجه به علاقه روزافزون بشر به گیاهان دارویی اطلاعات در مورد این گیاهان رو به افزایش است. فروشندگان گیاهان دارویی افرادی هستند که به‌طور مستقیم با گیاهان دارویی و با افراد آگاه و ناآگاه در زمینه گیاهان دارویی در ارتباط هستند. بنابراین، آن‌ها می‌توانند نقش برجسته‌ای در انتقال اطلاعات مربوط به گیاهان دارویی و روش‌های مصرف، خواص آن‌ها و معرفی گیاهان نیازمند حفاظت بر عهده داشته باشند. نتایج این مطالعه نشان داد از میان 14 عطاری مورد بررسی در شهر سمنان 57% فروشندگان مرد و در بازه سنی 30 الی 40 سال (43%) بوده‌اند. اکثراً دیپلمه (43%) و 57% کمتر از 5 سال در این حرفه سابقه داشتند. شغل فروش گیاهان دارویی در 43% فروشندگان به صورت اجدادی بوده است. در مجموع 70 گونه گیاهی توسط پرسشنامه‌ها معرفی شدند که از این تعداد 36 گونه گیاهی متعلق به خانواده‌های Lamiaceae و Apiaceae بودند. بیشترین گیاه مورد استفاده مردم زیره بوده‌است. مردم شهر سمنان بیشتر برای درمان ناراحتی‌های گوارشی به عطاری‌ها مراجعه کرده‌اند. قسمت‌های هوایی گونه‌های جمع‌آوری‌شده شامل برگ، گل، دانه و میوه بیشتر مورد استفاده قرار گرفته‌اند و رایج‌ترین توصیه فروشندگان برای نحوه استفاده از گیاهان دارویی، جوشانده می‌باشد. |
||
|
تاریخچه دریافت: 07/03/1402 بازنگری: 01/06/1402 پذیرش: 17/06/1402 انتشار: 25/07/1402
کلیدواژه‌ها استان سمنان اتنوبوتانی بیماری‌های گوارشی عطاری‌ها
|
||||
|
استناد: امیراحمدی، عاطفه، و قمری، فهیمه (1402). بررسی پرمصرف‌ترین گیاهان دارویی خریداری‌شده از عطاری‌های شهر سمنان به منظور شناسایی گیاهان نیازمند حفاظت. قوم زیست‌شناسی و حفاظت، 1(1)، 55-44. https//doi.org/10.22091/ethc.2023.9504.1001
ناشر: دانشگاه قم © نویسندگان. |
||||
مقدمه
شناخت و رده‌بندی گیاهان به پیدایش تمدن بشری برمی‌گردد. به‌طوری‌که بشر اولیه گیاهان را به دو گروه گیاهان مفید و مضر تقسیم‌بندی نمود. بنابراین از قرن‌ها پیش و از زمانی که انسان امروزی در عرصه زندگی خود را شناخته است، در حال مبارزه برای بقای خود است. از سوی دیگر، بشر به موازات تلاش برای به دست آوردن غذا و پوشاک به حفظ سلامت خود نیز اهمیت داده است. بنابراین، می‌توان گفت تفکر درباره تأمین سلامتی، پیدا کردن روش‌های زندگی سالم و از بین بردن ناراحتی‌های بدنی، که بعدها به علم طب معروف شد، از اولین تفکرات انسانی بوده است و تلاش انسان جهت سالم زیستن قدمتی به درازای خلقت انسان دارد (Sewell and Rafieian, 2014; Yuan et al., 2016). انسان‌های اولیه اطلاعات در مورد گیاهان را به روش آزمون و خطا به دست آورده‌اند و چون این اطلاعات بسیار کاربردی و ارزشمند بوده است سینه به سینه حفظ شده تا در اختیار انسان متمدن امروزی قرار گرفته است (Farzaneh et al., 2021). پزشکی سنتی دانش، مهارت‌ها و شیوه‌های مبتنی بر تئوری‌ها، اعتقادات و تجربیات بومی فرهنگ‌های مختلف است که برای حفظ سلامتی، پیشگیری، تشخیص، بهبود یا درمان بیماری‌های جسمی و روانی استفاده می‌شود. انواع گوناگون پزشکی سنتی وجود دارد که فلسفه و روش‌های عمل هریک از آن‌ها تحت تأثیر شرایط عمومی، محیط و منطقه جغرافیایی است که برای اولین بار در آن تکامل یافته است، با این حال، فلسفه مشترک تمام این سیستم‌ها رویکردی جامع برای زندگی است که در آن به تعادل ذهن، بدن و محیط توجه شده و بر سلامتی و نه بر بیماری تأکید می‌شود. به‌طورکلی، تمرکز بیشتر روی وضعیت کلی فرد است و نه بر بیماری خاص یا بیماری که بیمار از آن رنج می‌برد و استفاده از گیاهان دارویی بخش اساسی در همه سیستم‌های پزشکی سنتی است (Abdullahi, 2011). کشور ایران با 11 اقلیم آب و هوایی و بیش از 8000 گونه گیاهی، بستر مناسبی برای دست‌یابی به گونه‌های با ارزش دارویی و کمیاب می‌باشد (Ghahremaninejad and Nejad Falatoury, 2016). تنوع اقلیمی، تنوع گونه‌ای و ذخایر ژنتیکی از ویژگی‌های بارز سرزمین ایران بوده است. بهره‌گیری از گونه‌های مختلف گیاهی، استفاده از گیاهان دارویی و تأمین دارو از منشأ گیاه یکی از بخش‌های مهم در پزشکی ایرانی به شمار می‌آید (Jalili and Jamzad, 2020). در حال حاضر حدود 25 درصد از داروها دارای منشأ گیاهی بوده و حدود 12 درصد نیز از منابع میکروبی تهیه شده است (Zerabruk and Yirga, 2012). لازم به تأکید ویژه است که بین داروهای گیاهی و گیاهان دارویی تفاوت وجود دارد. داروهای گیاهی داروهایی هستند که از تغییر و تبدیل گیاهان خاصی به دارو طی فرایندهای ویژه ایجاد شده‌اند، درحالی‌که گیاه دارویی به گیاهانی گفته می‌شود که تمام آن یا اجزایی از آن به صورت تازه، خشک شده یا فرآوری‌شده جهت تشخیص، درمان، پیشگیری، کمک به اعمال فیزیولوژیکی و حفظ بهداشت بدن انسان به کار می‌رود (Ahad et al., 2021). گیاهانی به عنوان گیاه دارویی شناخته می‌شوند که ویژگی‌های زیر را داشته باشند: در پیکر این گیاهان مواد خاصی ساخته و ذخیره می‌شود به نام مواد فعال یا مؤثره که این مواد تأثیر فیزیولوژیکی بر پیکر موجود زنده بر جا می‌گذارند. این گیاهان برای مداوای برخی از بیماری‌ها استفاده می‌شوند. مواد فعال در یک سلسله فرآیندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی، به مقدار بسیار کم ساخته می‌شوند و به متابولیت‌های ثانویه نیز معروف هستند. کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی، صرفاً به خاطر استفاده از مواد مؤثره آن‌ها صورت می‌گیرد. ممکن است اندام خاصی چون ریشه، ساقه، برگ‌ها، گل و غیره حاوی مواد مؤثره مورد نظر باشد. ازاین رو، نمی‌توان تمام اندام‌های گیاه مربوطه را منبع ماده دارویی مورد نظر دانست. معمولاً از اندام‌های مورد نظر به صورت تازه استفاده نمی‌شود؛ یعنی اندام‌های موردنظر باید تحت تأثیر عملیات خاصی چون: تمیز شدن، هوا خوردن، خشک شدن و غیره قرار گیرند و پس از آن با اهداف درمانی استفاده شوند. گیاهان دارویی حاوی مواد مؤثره، در مقایسه با عموم گیاهان مورد عمل در کشاورزی چون غلات و سبزی‌ها که به طور عام و روزمره مورد استفاده انسان هستند، در موارد خاصی قابل استفاده‌اند (Hussein and El-Anssary, 2019; Smith-Hall et al., 2012). شواهد استفاده از درمان گیاهی توسط انسان به 60000 سال پیش برمی‌گردد. اقوام ایرانی اولین اقوامی بودند که به خواص گیاهان دارویی پی بردند و به گیاه‌درمانی پرداختند. در حقیقت علم گیاه‌پزشکی از زمان پیدایش کشاورزی در ایران بنیان‌گذاری شد و از ایران به کشورهای دیگر مانند هند، چین، مصر و ... راه یافت (Rezaei, 2017).
وسعت و تنوع آب و هوایی در کشور ایران، منجر شده است تا این منطقه از لحاظ تعداد و تنوع گونه‌های ارزشمند دارویی در دنیا از جایگاه خاصی برخوردار باشد؛ به گونه‌ای که تا کنون صدها گونه گیاه دارویی با خواص بسیار مؤثر نظیر گیاهان دارویی و گیاهان ادویه‌ای مانند فلفل سیاه، شاهدانه، زعفران، زیره، شیرین‌بیان، خشخاش، کرچک، کنجد و غیره را به دنیای امروز معرفی کرده‌اند (Hajrasouliha, 2018). در مورد اهمیت گیاهان دارویی در زندگی بشر می‌توان به برخی از گیاهان ویژه از جمله خرما، انجیر و زیتون در کتب آسمانی مسلمانان، قرآن اشاره نمود (Abedi et al., 2016). امروزه به دلیل هزینه‌های بالای خرید داروهای شیمیایی بسیاری از مردم فقیر در جوامع در حال توسعه و جهان سوم به‌طور ویژه از گیاهان دارویی و طب سنتی برای درمان بیمارهای خود استفاده می‌کنند (Polat, 2019). همچنین در جوامع پیشرفته و کشورهای اروپایی به دلیل مشخص شدن عوارض داروهای شیمیایی و سازگاری بهتر داروهای گیاهان با بدن بسیاری از مردم تمایل به استفاده از گیاهان دارویی و داروهای گیاهی دارند (Astutik et al., 2019).
عطاری‌ها تنها مجوز فروش گیاهان دارویی سالم و بهداشتی و داروهای گیاهی بدون نیاز به نسخه پزشک را دارند. شایان ذکر است امروزه بیش از 55 درصد داروهای گیاهی بدون نیاز به نسخه پزشک به فروش می‌رسند (Saadati et al., 2022). در طی سال‌های اخیر چندین مطالعه به بررسی فعالیت‌های عطاری‌ها و گیاهان عرضه شده در آن‌ها پرداخته است که از جمله آن‌ها می‌توان به مطالعه بررسی عرضه و مصرف گیاهان دارویی موجود در 69 عطاری استان لرستان در سال 1387 اشاره کرد. نتایج این بررسی نشان داد 336 گونه گیاهان دارویی در عطاری‌های استان به فروش می‌رسد. حدود 95% گیاهان دارویی از خارج استان و 5% از استان تهیه شده و در اختیار عطاری‌ها قرار می‌گیرند (Naderi et al., 2010). نتایج مطالعه روی 50 عطاری از مناطق مختلف شهر تهران در سال 1387 نشان داد میانگین سنی عطاران 40 سال و میانگین سابقه کاری آن‌ها 16 سال بوده است. پرمصرف‌ترین گیاهان در فصول مختلف متفاوت بوده و در فصل بهار گل گاوزبان، در فصل تابستان خاکشیر در فصل پاییز آویشن و در فصل زمستان دارچین بوده است (Ashayeri et al., 2013). بررسی روی 20 عطاری شهر سنندج در سال 1393 نشان داد که تنها 35% افراد شاغل در عطاری دارای تحصیلات دانشگاهی بودند. پرفروش‌ترین گیاهان عبارت بودند از گل گاوزبان، زردچوبه، بابونه و دارچین. بیشتر مراجعات به منظور برطرف نمودن بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی، سردرد، بیماری‌های گوارشی و قلبی بوده است. بیشتر گیاهان مورد استفاده از سنندج و یا استان کرمانشاه تأمین می‌شود (Fayazipour et al. 2016). نتایج مطالعه‌ای که به بررسی عرضه و مصرف گیاهان دارویی 247 عطاری شیراز پرداخت، نشان داد میانگین سنی افراد شاغل در عطاری 39 سال بوده است و میانگین سابقه کاری آن‌ها 19 سال می‌باشد. حدود 55% افراد دارای تحصیلات دانشگاهی بودند و تنها 7% آن‌ها دارای تحصیلات مرتبط با گیاهان دارویی بودند. بابونه، گل گاوزبان و اسطوخودوس پرفروش‌ترین گیاهان دارویی بودند و عمده مسائلی که موجب مراجعه افراد به عطاری‌ها می‌شود عبارت‌اند از: مشکلات معده، سرماخوردگی، بیماری‌های اعصاب و غیره. بیشتر گیاهان مورد استفاده از داخل استان تأمین می‌شدند (Hosseini et al., 2017). همچنین مطالعه ای به بررسی وضعیت عطاری‌های شهرستان آذربایجان غربی پرداخت و با بررسی 20 عطاری بیان کرد فروش برخی داروهای خطرناک توسط عطاری‌ها (78/4)، فروش نمونه‌های تقلبی در عطاری‌ها (57/4) و عدم بررسی داروهای دست‌ساز (31/4) رتبه‌های اول تا سوم مشکلات عطاری‌های شهرستان آذربایجان غربی بودند (Amerian et al., 2019). در جدیدترین مطالعه عطاری‌های شرق استان گلستان از لحاظ نوع عرضه و مصرف مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که 56% از عطاری‌ها بین 16 تا 84 سال قدمت داشتند. میانگین سن افراد شاغل در عطاری بین 24 تا 54 سال بود. تقریباً 31% افراد هیچ‌گونه تحصیلات مرتبط با گیاهان دارویی نداشتند. افراد مراجعه‌کننده به عطاری‌ها بیشتر دچار مشکلات دستگاه گوارشی و کبدی بودند. از میان گیاهان به فروش رسیده در عطاری‌ها 21% گیاهان از داخل استان و بقیه از استان‌های مجاور تأمین می‌شدند (Saadati et al., 2022). بنابراین چون شاهد استفاده روزافزون مردم از گیاهان دارویی هستیم بررسی عطاری‌ها از نظر شناسایی نوع گیاهان مورد نیاز، سن افراد شاغل در عطاری میزان مهارت آن‌ها در شناسایی و کاربرد گیاهان دارویی ضروری به نظر می‌رسد. همچنین تاکنون مطالعه جامعی روی عطاری‌های شهرستان سمنان انجام نشده است. فلذا این مطالعه به منظور بررسی جزئیات مربوط به عطاری‌های شهرستان سمنان انجام شد.
مواد و روش‌ها
در این مطالعه ابتدا لیست عطاری‌های دارای مجوز فعالیت از اداره اصناف شهرستان سمنان به دست آمد. سپس به‌طور تصادفی به 50% عطاری‌ها مراجعه شد و با فروشندگان مصاحبه حضوری انجام شد. به منظور انجام مصاحبه پرسشنامه‌ای طراحی شد و در طی مصاحبه پرسشنامه توسط فروشندگان کامل شد (شکل 1).
|
پرسشنامه مربوط به مصاحبه با افراد نام و نام خانوادگی: ........................ جنسیت: ........................ میزان سن: ......................... میزان تحصیلات: ......................... سابقه کار در عطاری 1. دلیل مراجعه کردن مردم به عطاری و کاربرد گیاه مصرفی چیست؟ 2. نام گیاهان مورد استفاده مردم چیست؟ 3. نحوه استفاده گیاه به چه صورت است؟ 4. طبع گیاه مورد استفاده چیست؟ 5. اندام مورد استفاده گیاهی کدام بخش است؟
|
شکل 1. پرسشنامه مورد استفاده در مطالعه پرمصرف‌ترین گیاهان دارویی در عطاری‌های شهر سمنان
نتایج
نتایج این مطالعه نشان داد از میان 14 عطاری مورد بررسی 57% فروشندگان مرد و 43% زن بودند. گروه سنی که فروشندگان داشتند عبارت بود از 36% بازه سنی 20 الی 30 سال، 43% بازه سنی 30 الی 40 سال، 21% بازه سنی 40 الی 50 سال. سطح تحصیلات فروشندگان گیاهی در شهرستان سمنان به این صورت بود که 14% زیر دیپلم، 43% دیپلم، 14% کاردانی و 29% تحصیلات کارشناسی داشتند. سابقه فعالیت 57% فروشندگان کمتر از 5 سال، 29% بین 5 تا 10 سال و 14% بین 10 تا 20 سال در این شغل سابقه فعالیت داشتند. 36% از فروشندگان سابقه گذراندن دوره‌های آموزشی در این شغل داشتند. 21% به‌طور تجربی این حرفه را یاد گرفته و انتخاب کردند. 43% نیز چون شغل اجدادشان بوده این شغل را انتخاب کرده‌اند (جدول 1).
جدول 1. صفات مورد بررسی در فروشندگان گیاهان دارویی در عطاری‌های شهرستان سمنان
|
متغیرها |
تعداد |
درصد |
درصد تجمعی |
|
|
جنس |
مرد |
8 |
57 |
57 |
|
زن |
6 |
43 |
100 |
|
|
گروه سنی |
20-30 |
5 |
36 |
36 |
|
30-40 |
6 |
43 |
79 |
|
|
40-50 |
3 |
21 |
100 |
|
|
مدرک تحصیلی |
زیر دیپلم |
2 |
14 |
14 |
|
دیپلم |
6 |
43 |
57 |
|
|
کاردانی |
2 |
14 |
71 |
|
|
کارشناسی |
4 |
29 |
100 |
|
|
سابقه فعالیت |
کمتر از 5 سال |
8 |
57 |
57 |
|
5-10 |
4 |
29 |
86 |
|
|
10-20 |
2 |
14 |
100 |
|
|
نحوه آموزش شغلی |
گذراندن دوره‌های آموزشی |
5 |
36 |
36 |
|
تجربی |
3 |
21 |
57 |
|
|
شغل اجدادی |
6 |
43 |
100 |
|
در مجموع 70 گونه گیاهی توسط پرسشنامه‌ها معرفی شدند که از این تعداد 36 گونه گیاهی متعلق به 20 تیره و خانواده بودند. خانواده Lamiaceae و Apiaceae با 8 گونه غنی‌ترین خانواده‌ها بودند. بعد از آن خانواده‌های Malvaceae و Zingiberaceae با 6 گونه در درجه دوم فراوانی مصرف قرار داشتند. بقیه خانواده‌ها دارای تکرار برابر (2) بودند (شکل 2). خانواده‌های فوق‌الذکر از نظر خواص دارویی حائز اهمیت هستند.
همچنین مردم بیشتر برای درمان ناراحتی‌های گوارشی، بیماری‌های عصبی، تقویت اعصاب و دریافت گیاهان آرام‌بخش به عطاری‌ها مراجعه می‌کردند (شکل 3).
قسمت‌های هوایی گونه‌های جمع‌آوری‌شده شامل برگ، گل، دانه و میوه بیشتر در جوامع محلی منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد (شکل 4). رایج‌ترین توصیه فروشندگان برای نحوه استفاده از گیاهان دارویی، جوشانده بود.
|
شکل 2. تیره‌های گیاهی گیاهان خریداری‌شده از عطاری‌های شهرستان سمنان |
شکل 3. بیماری‌هایی که افراد جهت درمان آن‌ها به عطاری مراجعه می‌کنند
شکل 4. اندام‌های مورد استفاده گیاهان دارویی در عطاری‌های استان سمنان
بحث
امروزه با توجه به علاقه روزافزون بشر به گیاهان دارویی اطلاعات در مورد این گیاهان رو به افزایش است. در ایران باستان افراد معتقد بودند همه گیاهان دارای خواص درمانی هستند. امروزه هم دولت ایران استفاده از گیاهان دارویی را برای درمان بیماری‌ها پذیرفته است (Rashidi et al., 2012). از آنجا که اطلاعات افراد در مورد گیاهان دارویی محدود به گیاهان خاصی می‌باشد بنابراین حفظ و نگهداری این اطلاعات با ارزش است. فروشندگان گیاهان دارویی افرادی هستند که به‌طور مستقیم هم با گیاهان دارویی و هم با افراد آگاه و ناآگاه در زمینه گیاهان دارویی در ارتباط هستند بنابراین، آن‌ها می‌توانند نقش برجسته‌ای در انتقال اطلاعات مربوط به گیاهان دارویی و روش‌های مصرف و خواص آن‌ها بر عهده داشته باشند. نتایج بررسی روی فروشندگان گیاهان دارویی در شهر سمنان نشان داد که فروشندگان در سمنان از لحاظ جنسیت (آقا/خانم) تقریباً با هم برابر هستند اما در دیگر مطالعات بین تعداد فروشندگان آقا و خانم اختلاف معنی‌داری به نفع آقایان وجود دارد. به عنوان مثال در شهرستان‌های آذربایجان غربی (95% آقا)، شرق استان گلستان (86% آقا). شهر شیراز (91% آقا)، استان لرستان (90% آقا) می‌باشند (Amerian and Sore, 2019; Hosseini et al., 2017; Naderi et al., 2010; Saadati et al., 2022). بیشتر فروشندگان در گروه سنی 30 تا 40 سال قرار داشتند (43%)؛ بنابراین بیشترین گروه فروشندگان گیاهان دارویی در شهر سمنان را جوانان تشکیل می‌دهند. این نتایج در مطالعات شهرستان‌های آذربایجان غربی، شهر تهران، شهر سنندج و شهر شیراز نیز مشاهده شده و نشان‌دهنده وجود پتانسیل کافی جهت شرکت و یادگیری مفاهیم ارائه شده در کلاس‌های آموزشی می‌باشد (Hosseini et al., 2017). چراکه معمولاً توان آموزش‌پذیری افراد در سنین بالا کاهش می‌یابد (Ashayeri et al., 2013) و بسیار موجب خرسندی است که اغلب فروشندگان در شهر سمنان جوان و آموزش‌پذیر هستند. مطالعات گذشته نشان می‌دهد که مشخص شدن میانگین سنی فروشندگان گیاهان دارویی در شهرهای مختلف می‌تواند کمک بسیاری به پذیرش سیاست‌گذاری‌های کلان کشور نماید، زیرا رعایت نکات روانشناسی و جامعه‌شناسی سن مذکور قابلیت پذیرش این سیاست‌گذاری‌ها و آموزش‌ها را افزایش می‌دهد (Hosseini et al., 2017). فروشندگان گیاهان دارویی در شهر سمنان اکثراً فاقد تحصیلات دانشگاهی و دیپلمه بودند (43%). همچنین اکثر فروشندگان گیاهان دارویی در شهر تهران (52%) و استان لرستان (42%) دیپلمه بودند. در حالی که در مطالعه انجام شده در شرق استان گلستان (65%) تحصیلات دیپلم و بالاتر داشتند. فروشندگان گیاهان دارویی در شهر سنندج (45%) و شیراز (45%) تحصیلات متوسطه و دیپلم داشتند. نکته جالب توجه اینکه در مطالعه انجام شده روی فروشندگان گیاهان دارویی در شهرستان‌های آذربایجان نتایج نشان داده که افراد زیادی (27%) لیسانس داشتند. البته نوع تحصیلات ملاک مناسبی برای داشتن تخصص و مهارت در این شغل نمی‌باشد بلکه داشتن دانش کافی در رشته‌های مرتبط با گیاهان دارویی و گیاه‌شناسی مهارت‌هایی هستند که فروشندگان گیاهان دارویی به آنان نیاز دارند. بیشتر فروشندگان گیاهان دارویی در استان سمنان دارای سابقه 2 تا 5 ساله در این شغل هستند (57%). این نتیجه منطبق با مطالعه انجام شده در شهر سنندج بود که در آن میانگین سابقه کاری فروشندگان گیاهان دارویی بین 2 تا 5 سال بود. در حالی که 56% فروشندگان گیاهان دارویی در شرق استان گلستان دارای بیش از ده سال سابقه در این شغل بودند و توزیع‌کنندگان گیاهان دارویی در استان لرستان به‌طور متوسط 15 سال سابقه در این شغل داشتند. نتایج مطالعات نشان می‌دهد سابقه کاری طولانی‌تر در شغل فروشنده گیاهان دارویی می‌تواند بیان‌کننده رضایت شغلی این افراد باشد و نشان دهد که آن‌ها این شغل را به عنوان شغل اصلی برگزیده‌اند (Saadati et al., 2022). نتایج نشان داد که اکثر فروشندگان گیاهان دارویی در شهر سمنان (43%) به خاطر داشتن سابقه اجدادی این شغل را انتخاب کرده‌اند. برخی نیز (36%) دوره‌های آموزشی مربوط به این حرفه را گذرانده بودند. نتایج مطالعه روی فروشندگان گیاهان دارویی در تهران نشان داد که (94%) به‌طور تجربی این حرفه را آموخته‌اند. 79% فروشندگان در عطاری‌های شهر شیراز دوره‌های آموزشی را گذرانده‌اند. همچنین 53% فروشندگان گیاهان دارویی در استان لرستان آموزش تخصصی دیده‌اند. بر اساس مشاهدات، مردم بیشتر تمایل به مراجعه به عطاری‌هایی دارند که شغل اجدادی آن‌ها عطاری بوده است. نتایج مطالعات همچنین نشان داد عطارهای با سابقه بالاتر، مراجعات بالاتری داشتند که نشان از اعتماد بالاتر مردم به آن‌هاست. نتایج مطالعات مختلف (Ashayeri et al., 2013; Hosseini et al., 2017; Saadati et al., 2022) نشان داد که نیازهای دارویی مردم در فصول مختلف سال متفاوت است به طوری که گیاهان با طبع گرم در فصول سرد و گیاهان با طبع سرد در فصول گرم سال مورد استقبال قرار می‌گیرند. همان‌طور که بیان شد پرمصرف‌ترین گیاهان دارویی مورد تقاضا در عطاری‌های شهر سمنان، عبارت‌اند از زیره (Carum carvi L.)، نعنا (Mentha spicata L.)، آویشن (Thymus kotschyanus Boiss. & Hohen.) و پنیرک (Malva neglecta Wallr.) (جدول 2). همچنین پرمصرف‌ترین اندام‌های گیاهی به ترتیب برگ (6/23%)، گل (22/20%) و دانه (73/15%) می‌باشند. رایج‌ترین نحوه استفاده گیاهان در شهر سمنان به صورت جوشانده می‌باشد و عمده بیماری‌هایی که افراد برای درمان آن به عطاری‌ها مراجعه می‌کنند عبارت‌اند از بیماری‌های گوارشی، بیماری‌های عصبی و تقویت اعصاب و فشارخون. این نتایج با نتایج گذشته بروی عطاری‌های شهر شیراز و عطاری‌های شرق استان گلستان سازگار می‌باشد (Hosseini et al., 2017; Saadati et al., 2022) و دلیل احتمالی آن سبک زندگی مردم و عدم تحرک کافی و گرایش به استفاده از غذاهای کنسروی و فوری (Fast food) می‌باشد؛ که بیماری‌های گوارشی را به همراه داشته و بنابراین نیاز افراد را به درمان بیمارهای گوارشی افزایش داده است. همچنین استرس و تنش‌های زیادی که زندگی شهرنشینی به انسان‌ها تحمیل می‌کند عواملی هستند که افراد را دچار بیماری ضعف اعصاب (Neurasthenia) می‌نماید. محققان در بررسی 50 عطاری از مناطق مختلف شهر تهران در سال 1387 دریافتند پرمصرف‌ترین گیاهان در فصول مختلف متفاوت بوده و در فصل بهار گل گاوزبان، سنبل‌الطیب و خاکشیر در فصل تابستان خاکشیر، کاسنی و شاه‌تره در فصل پاییز آویشن، پنیرک و گل ختمی و در فصل زمستان دارچین، زنجبیل و چهارگل بوده است (Ashayeri et al., 2013). مطالعه روی 20 عطاری شهر سنندج در سال 1393 نشان داد پرفروش‌ترین گیاهان در سنندج گل گاوزبان، زردچوبه و بابونه و بیشتر مراجعات به منظور برطرف نمودن بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی، سردرد، گوارشی و قلبی بوده است. فروشندگان معتقد بودند به دلیل سردسیر بودن منطقه و شایع بودن بیماری سرماخوردگی بیشتر داروهای درخواستی جهت درمان سرماخوردگی و علائم آن بوده است (Fayazipour et al., 2016). نتایج مطالعه برروی عرضه مصرف گیاهان دارویی 247 عطاری شیراز نشان داد در فصـل بهار به ترتیب گیاهان گل گاوزبـان، اسـفرزه و آویشـن، در فصل تابستان خاکشیر، بابونه و پرسیاوشان، در پـاییز گیاهـان اسـطوخودوس، بابونـه و جوشانده‌های خنک و در زمستان جوشـانده‌هـای سرماخوردگی، آویشن و پرسیاوشان پرفروش‌ترین گیاهان دارویی می‌باشند. عمده مسائلی که موجب مراجعه افراد به عطاری‌ها در شیراز می‌شود عبارت‌اند از: مشکلات معده، سرماخوردگی، بیماری‌های اعصاب (Hosseini et al., 2017). در جدیدترین مطالعه که در آن عطاری‌های شرق استان گلستان از لحاظ نوع عرضه و مصرف مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد بیشترین علت مراجعه بیماری‌های معده، کبد چرب و درد مفاصل است. که به نظر می‌رسد به دلیل وجود رطوبت بالا و سبک زندگی در مردم منطقه باشد. در مورد پرمصرف‌ترین گیاهان دارویی خریداری‌شده در هر فصل نتایج نشان داد که موارد خریداری شده در استان گلستان برای هر فصل تابع مزاج فصل است. به‌طوری‌که در فصل بهار به ترتیب گیاهان اسفرزه، گل گاوزبان، شاه‌تره در فصل تابستان تخم شربتی، خاکشیر، کاسنی در پاییز گیاهان دارچین، بابونه، پونه و در زمستان آویشن، میخک، زنجبیل می‌باشد (Saadati et al., 2022). همچنین محققان دریافتند، پرمصرف‌ترین گیاهــان عرضه شــده در عطاری‌های شهرستان‌های آذربایجان غربی به ترتیــب آویشــن، دارچیـن و نعنـا می‌باشند (Amerian et al., 2019). به عنوان حسن ختام در مطالعه‌ای که روی عطاری‌های استان لرستان انجام شد نشان دادند بیشترین گیاهان مورد تقاضای مردم عبارت‌اند از گل محمدی، گلپوره و نعنا هستند (Naderi et al., 2010). البته ذکر یک نکته حائز اهمیت است که ممکن است یک ماده پرمصرف استفاده‌های غیردرمانی داشته باشد به عنوان مثال زیره، زردچوبه، دارچین، فلفل، زنجبیل، زعفران و غیره (ادویه) و یا تخم شربتی، خاکشیر، گلاب، عرق بهارنارنج، عرق بیدمشک (نوشیدنی شربت) و غیره.
نتیجه‌گیری
وجود فروشگاه‌های مختلف فرآورده‌های گیاهی در شهر سمنان که محل عرضه گیاهان دارویی و ادویه‌جات هستند نشان از توجه و علاقه مردم آن به گیاهان دارویی دارد. دانستن نوع گیاهان مورد استفاده مردم هر شهر یا استان به منظور برنامه‌ریزی جهت آموزش‌های لازم به منظور کاشت و یا خرید این گیاهان از شهرهای دیگر و یا حتی واردات آن در صورت لزوم و همچنین آموزش‌های لازم جهت نگهداری آن‌ها می‌تواند بسیار مفید و کاربردی باشد. به علاوه مطالعات تکمیلی جهت بررسی عوارض
جانبی و یا دوزهای احتمالی سمیت گیاهان دارویی مورد استفاده و یا پرکابرد در شهر سمنان پیشنهاد می‌شود. سطح دانش فروشندگان گیاهان دارویی شهر سمنان در مورد گونه‌های دارویی پایین است. بنابراین به منظور ارتقاء سطح دانش و توانایی فروشندگان گیاهان دارویی، برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی برای فروشندگان محصولات گیاهی ضروری به نظر می‌رسد. همچنین نظارت دقیق بر فعالیت این گروه از اصناف از طریق سازمان‌های ذی‌ربط پیشنهاد می‌شود. همچنین پیشنهاد می‌شود مطالعات مشابه در سایر شهرهای استان سمنان نیز انجام شود.
جدول 2. نام و مشخصات گیاهان دارویی معرفی‌شده توسط فروشندگان گیاهان دارویی در عطاری‌های شهر سمنان
|
نام علمی گیاه |
نام تیره |
نام فارسی |
اندام مورد استفاده |
نحوه استفاده |
خواص مصرفی |
طبع |
گیاهان بومی |
|
Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl |
Brassicaceae |
خاکشیر ایرانی |
دانه |
خیساندن |
درمان یبوست، جلوگیری از گرمازدگی، ضدعفونی کننده داخلی، اشتهاآور، شادابی پوست، رفع تهوع و تب، درمان کبد چرب، ملین |
سرد و تر |
* |
|
Echium amoenum Fisch. & C.A.Mey. |
Boraginaceae |
گل‌گاو زبان |
گل |
دم‌نوش |
تقویت اعصاب، قاعده‌آور، درمان اضطراب، آرام‌بخش |
گرم و خشک |
* |
|
Plantago major L. |
Plataginaceae |
بارهنگ |
دانه، برگ |
خیساندن |
ملین، تقویت معده، کمک به قطع خون‌ریزی، بهبود اسهال خونی، رفع کولیک |
سرد و خشک |
* |
|
Foeniculum vulgare Mill. |
Apiaceae |
رازیانه |
برگ |
دم‌نوش |
تنظیم قاعدگی، ضد نفخ، شیرافزا، درمان کیست رحم، تسکین آسم و برونشیت، تنظیم وزن بدن |
گرم و خشک |
- |
|
Urtica dioica L. |
Urticaceae |
گزنه |
برگ |
دم‌نوش |
درمان قندخون بالا |
گرم و خشک |
* |
|
Cuminum cyminum L. |
Apiaceae |
زیره سبز |
دانه |
دم‌نوش، جویدن |
ملین، کمک به لاغری، درمان نفخ معده، درمان یبوست، تقویت سیستم ایمنی بدن |
گرم و خشک |
* |
|
Ziziphus spina-christi (L.) Wild. |
Rhamnaceae |
سدر |
برگ |
ضماد |
درمان اگزما پوستی، تعدیل چربی پوست |
سرد و خشک |
* |
|
Lawsonia inermis L. |
Lythraceae |
حنا |
برگ |
ضماد |
رویش مجدد و تقویت مو |
معتدل |
- |
|
Myrtus communis L. |
Myrtaceae |
مورد |
برگ |
ضماد |
رفع شپش |
سرد و خشک |
* |
|
Nigella sativa L. |
Ranunculaceae |
سیاه‌دانه |
دانه |
مخلوط با عسل، جویدن |
تنظیم فشار خون، درمان سردی رحم، درمان کمردرد و پادرد، لاغری، درمان مشکلات سنگ کلیه |
گرم |
* |
|
Carum carvi L. |
Apiaceae |
زیره سیاه |
دانه |
دم‌نوش، طعم‌دهنده |
لاغری، چاشنی غذا، تقویت معده |
گرم |
* |
|
Piper nigrum L. |
Piperaceae |
فلفل سیاه |
دانه |
ادویه |
تقویت قوای جنسی، اشتها آور |
گرم |
- |
|
Mentha spicata L. |
Lamiaceae |
نعنا |
برگ، ساقه |
عرقیجات |
درمان دل‌پیچه، رفع نفخ معده |
گرم |
* |
|
Rachyspermum copticum (L.) Link |
Apiaceae |
زنیان |
دانه |
کفلمه |
تقویت معده |
گرم |
- |
|
Hibiscus sabdariffa L. |
Malvaceae |
چای ترش |
برگ |
دم‌نوش |
کاهش فشار و چربی خون، درمان لاغری |
گرم |
- |
|
Citrus aurantium L. |
Rutaceae |
نارنج |
گل |
عرقیجات |
آرام‌بخش، درمان تپش قلب، خواب آور |
معتدل و گرم |
- |
|
Thymus kotschyanus Boiss. & Hohen. |
Lamiaceae |
آویشن |
برگ، ساقه، گل |
دم‌نوش، ادویه |
ضدعفونت، ضد سرفه، درمان زکام، برونشیت، گلودرد، آنفولانزا، درمان نفخ معده و ورم معده، ضد اسپاسم، مدر |
گرم |
* |
|
Mentha longifolia (L.) L. |
Lamiaceae |
پونه |
برگ، ساقه |
دم‌نوش، ضماد |
ضد عفونت |
گرم |
* |
|
Matricaria chamomilla L. |
Asteraceae |
بابونه |
گل |
دم‌نوش |
ضد التهاب |
گرم |
* |
|
Stachys lavandulifolia Vahl. |
Lamiaceae |
چای کوهی |
برگ |
دم‌نوش |
آرام‌بخش |
گرم |
* |
|
Zingiber officinale Roscoe. |
Zingiberaceae |
زنجبیل |
ریشه |
جویدن، دم‌نوش |
کاهش چربی خون، تقویت معده و درمان نفخ معده، درمان تهوع، رفع سردمزاجی، دفع سنگ مثانه، کاهش درد قاعدگی |
گرم و خشک |
- |
|
Cinnamomum zeylanicum Blume |
Lauraceae |
دارچین |
پوست درخت |
دم‌نوش |
کاهش قند خون، درمان عفونت‌های قارچی، کمک به لاغری، درمان کبد چرب |
گرم و خشک |
- |
|
Elettaria cardamomum Maton. |
Zingiberaceae |
هل |
میوه |
دم‌نوش |
ضد التهاب، طعم‌دهنده |
گرم |
- |
|
Curcuma longa L. |
Zingiberaceae |
زردچوبه |
ساقه |
ادویه |
غضروف سازی |
گرم |
- |
|
Rosa × damascena Herrm. |
Rosaceae |
گل محمدی |
گل |
دم‌نوش |
تقویت قلب، رفع استرس |
معتدل |
* |
|
Malva neglecta Wallr. |
Malvaceae |
پنیرک |
گل، برگ |
دم‌نوش، عرقیجات |
درمان عفونت، پاک‌سازی کبد، درمان زخم مثانه، تقویت روده، تقویت رحم بانوان |
سرد و تر |
* |
|
Althaea officinalis L. |
Malvaceae |
ختمی |
گل |
دم‌نوش |
بهبود بیماری‌های تنفسی، درمان یبوست، تعدیل چربی کف سر، درمان عفونت بانوان، دفع سنگ کلیه، بهبود مشکلات گوارشی |
سرد و تر |
* |
)