گیاهان تیره کاسنی: ترکیبات شیمیایی، اثرات فارماکولوژیک و کاربردهای سنتی

Asteraceae family: phytochemical composition, pharmacological effects and traditional uses

Seyed Hamzeh Hosseini^1* | Seyed Vorya Hosseini²| Mehdi Mohammadi³| Mehdi Ahmadyousefi⁴

¹ Corresponding Author, Assistant Professor, Department of Biology, Faculty of Science, University of Jiroft, Jiroft, Iran. E-mail: hamze@ujiroft.ac.ir

² MSc, Rangeland Management Department, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modares University, Tehran Iran. E-mail: shhk20@gmail.com

³ MSc, Biotechnology Group, Department of Environmental Sciences, Graduate University of Advanced Technology and Industry, Kerman, Iran. E-mail: Mr_mohammadi88@hotmail.com

⁴ PhD, Agronomy Group, Faculty of Agriculture, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Gorgan, Iran. E-mail: m.ahmadyousefi1@gmail.com

گیاهان تیره کاسنی: ترکیبات شیمیایی، اثرات فارماکولوژیک و کاربردهای سنتی

سید حمزه حسینی^1*| سید وریا حسینی²| مهدی محمدی³| مهدی احمد یوسفی⁴

¹ نویسنده مسئول، استادیار، گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران. رایانامه: hamze@ujiroft.ac.ir

²  کارشناسی ارشد، گروه مرتع‌داری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران. رایانامه: shhk20@gmail.com

³ کارشناسی ارشد، گروه بیوتکنولوژی، دانشکده علوم محیطی، دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی و فناوری پیشرفته کرمان، ایران. رایانامه: Mr_mohammadi88@hotmail.com

⁴  دکترا، گروه زراعت، دانشکده کشاورزی، دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ایران. رایانامه: m.ahmadyousefi1@gmail.com

مقدمه

یکی از اولین و عمیق‌ترین روابط انسان با محیط، استفاده از ارزش‌های دارویی گیاهان برای رفع نیازمندی‌های خـود می‌باشـد به‌طوری که آثار دارویی و موارد استفاده از آن بر هیچ‌کس پوشیده نیست (Băieş et al., 2023). جایگاه استفاده از گیاهان دارویی در باور و فرهنگ مردم و گرایش روزافزون جهانی به استفاده از ترکیبات طبیعی از جمله نقاط قوت و فرصت‌های پیشروی زمینه گیاهان دارویی می‌باشد، در شرایط کنونی که مصرف گیاهان دارویی به میزان قابل‌توجهی افزایش یافته است و آمارهای ارائه شده از سوی کشورهای پیشرفته نیز مؤید این نکته است که درصد قابل‌توجهی از داروهای عرضه شده در این کشورها منشأ گیاهی دارند (Chakradhari et al., 2020). پژوهش در زمینه پرورش، تولید، اسانس، عصاره، ماده مؤثر، ترکیبات فیتوشیمیایی، فعالیت بیولوژیک، کارآزمایی بالینی، تداخلات دارویی و دوز مصرف گیاهان دارویی می‌تواند ضمن کمک به سلامت جامعه در پیشرفت اقتصادی نقش بسزایی داشته باشد (Delfani et al., 2017). تیره کاسنی (Asteraceae) دارای 1620 سرده و قریب به 20000 گونه گیاهی بوده و از این‌رو بزرگ‌ترین تیره گیاهان آوندی، گل‌دار و دولپه‌ای در جهان است (Al-Akhras et al., 2012)، گیاهان تیره کاسنی از نظر اقتصادی بسیار حائز اهمیت هستند و گونه‌های فراوانی با مصارف تغذیه‌ای، دارویی و زینتی را شامل می‌شوند (Kumar et al., 2012). اعضای این تیره در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری (آمریکای مرکزی، شرق برزیل، مدیترانه، بخش لوانت خاورمیانه، جنوب آفریقا، آسیای مرکزی و جنوب غربی چین) بسیار زیاد هستند (Seca et al., 2014). تا به حال از 1620 سرده تیره کاسنی در جهان، تعداد 146سرده آن با حدود 1123 گونه از ایران گزارش شده است که از این تعداد 406 گونه انحصاری کشور هستند (Nadri and Mahmoudvand, 2021). گیاهان این تیره عموماً علفی، یک‌ساله یا پایا و به ندرت به صورت درختچه‌های کوچک یا درخت‌های کوچک می‌باشند؛ برگ‌ها ساده یا کم و بیش با پهنک بریده با اشکال متنوع، آرایش برگ‌ها عمدتاً متناوب و عموماً گل‌هایی مجتمع به صورت گل‌آذین کاپیتول دارند (Shelef et al., 2016). وجود چندین دسته از ترکیبات گیاهی به خصوص سزکویی‌ترپن لاکتون‌ها، پلی‌استیلن‌های مشتق از اسیدهای چرب، پلی‌ساکاریدها و فروکتان‌ها مشخصه این تیره می‌باشد (Kłeczek et al., 2019). اسیدهای چرب موجود در روغن‌های حاصل از دانه‌های گیاهان، ترکیبات کومارینی در روغن‌های اسانس استخراج شده از برگ‌ها و ریشه‌ها با اثر ضد میگرنی و نیز استرهای اسید کافئیک موجود در برگ‌ها با اثر دیورتیک در برخی از گونه‌های این تیره دیده می‌شود (Aldayarov et al., 2022). مطالعه مروری حاضر با هدف معرفی و معرفی بهتر 21 گونه‌ دارویی پرمصرف تیره کاسنی شامل بومادران (Achillea eriophora DC.)، باباآدم (Arctium lappa L.)، درمنه کوهی (Artemisia aucheri Boiss)، درمنه دشتی (Artemisia sieberi Besser)، آفسنتین (Artemisia absinthinm L.)، گل همیشه بهار (Calendula officinalis L.)، گلرنگ زرد (Carthamus oxyacantha M.Bieb)، بادآورد (Centaurea bruguierana DC. Hand-Mazz)، کاسنی (Cichorium intybus L.)، کاسنی پاکوتاه (Cichorium pumilum Jacg)، کنگر صحرایی (Cirsium arvense (L.) Scop)، شکرتیغال (Echinops ritrodes Bunge)، کنگر (Gundelia tournefortii L.)، زنجبیل شامی (Lactuca serriola L.)، کاهو وحشی (Lactuca orientalis Boiss)، گاوچاق­کن (Inula britannica L.)، بابونه آلمانی (Matricaria chamomilla L.)، خارمریم (Silybumm arianum L. Gaertn)، شیرتیغک (Sonchus oleraceus L.)، بابونه کبیر (Tanacetum parthenium L. Sch.Bip) و شنگ (Tragopogon graminifolius DC.) از لحاظ ترکیبات فیتوشیمیایی، فعالیت بیولوژیک ماده مؤثره، کارآزمایی بالینی، تداخلات و عوارض دارویی، دوز مصرف و استفاده­های اتنوفارماکولوژیکی آن‌ها انجام شد (Silva et al., 2007). به عبارت دیگر، این مطالعه منبع جامع و قابل استفاده­ای خواهد بود که تا حدی زمینه­های لازم جهت تجویز و مصرف منطقی گیاهان دارویی تیره کاسنی که یکی از پرمصرف­ترین تیره­های گیاهی است را فراهم می­آورد. چراکه در این زمینه در کشور ما خلاء و نیاز زیادی وجود دارد.

مواد و روش‌ها

در این مطالعه مروری در پایگاه‌های اطلاعاتی اسکوپوس (Scopus)، آی‌اس‌آی (ISI)، پابمد (Pubmed)، ساینس دایرکت (Science direct)، گوگل اسکالر (Google scholar)، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID)، مگیران (Magiran) و ایران مدکس (Iran madex)، بدون محدودیت زمانی تا سال 2021 با استفاده از کلیدواژه‌های دربردارنده عناوین گیاهان دارویی به همراه اسانس، عصاره، ماده مؤثر، ترکیبات فیتوشیمیایی، فعالیت بیولوژیک، کارآزمایی بالینی، تداخلات دارویی، دوز مصرف، اتنوبوتانی و اتنوفارماکولوژی در پایگاه‌های اطلاعاتی جستجو و مقالاتی که به دو زبان فارسی و انگلیسی بودند، ابتدا چکیده مقالات، مورد مطالعه قرار گرفتند و سپس مقالاتی که از نظر موضوعی مرتبط با عنوان و اهداف پژوهش بودند انتخاب شدند. مقالات برگزیده در سه گروه: 1. اسانس، عصاره، ماده مؤثر، ترکیبات فیتوشیمیایی، 2. فعالیت بیولوژیک و کارآزمایی بالینی 3. تداخلات دارویی و دوز مصرف تقسیم‌بندی شد و مقالات برگزیده به طور کامل مورد مطالعه قرار گرفتند.

نتایج

یافته‌های مطالعه مبین این است که ماده مؤثره گیاهان تیره کاسنی از ترکیبات مختلفی تشکیل شده ‌است و بیشترین حضور از لحاظ کمی و کیفی مربوط به ترکیبات اسانسی است (Silva et al., 2007). به طوری که مونوترپن‌ها و سزکویی‌ترپن‌ها عمده این ترکیبات را به خود اختصاص می‌دهند (Omidbaigi, 2005). سزکویی‌ترپن لاکتون‌ها گروه ترکیبات سزکویی‌ترپنی شاخص ماده مؤثره اغلب گیاهان این تیره هستند و اثرات بیولوژیک مهمی را از خود نشان داده‌اند. به طوری‌که ترکیب سزکویی‌ترپن‌لاکتونی Parthenolide استخراج شده از گیاه بابونه کبیر اثر ضد میگرنی قوی نشان داده است (Goorani et al., 2018). همچنین فعالیت ضد باکتریایی، ضد انگلی، ضد سرطانی و ضد التهابی مناسبی از این گروه از ترکیبات گیاهان این تیره گیاهی در مطالعه حاضر گزارش شده است. در ادامه به صورت خلاصه هر گونه گیاهی از منظر فیتوشیمیایی، خواص فارماکولوژیکی، دوز مصرف و تداخلات و عوارض دارویی مورد بحث قرار گرفته است.

بومادران: (Achillea wilhelmsii C. Koch)

در بسیاری از فارماکوپه‌ها از بومادران به عنوان گیاه دارویی مهم با خواص مفید یاد شده ‌است (Nejadhabibvash et al., 2017). در این گونه­ از جنس بومادران (A. wilhelmsii) نیز مهم‌ترین ترکیب ماده مؤثره کامفور است (Bidgoli et al., 2012). علاوه بر ترکیبات ترپنی، دارای ترکیبات فلاونوئیدی به ویژه فلاون‌گلیگوزیدی مانند Schaftoside و فنولیک اسیدها مانند کافئیک اسید است (Arab et al., 2006). اسانس بومادران خاصیت ضد باکتریایی و ضد تورم دارد (Băieş et al., 2023). اما به نظر می‌رسد در زمینه فعالیت بیولوژیک ماده مؤثره بومادران از جمله بررسی کاربردهای سنتی آن به ویژه فعالیت ضد اسپاسمی نیاز به مطالعات بیشتری است (Saeidnia et al., 2011).

استفاده اتنوبوتانیکی و اتنوفارماکولوژیکی: بومادران به عنوان تب‌‌بر، انگل‌‌کش دستگاه گوارش، ملین، ضد اسهال، در تنظیم قاعدگی زنان، ترک اعتیاد، در درمان اختلالات گوارشی، گرفتگی عضلات، و معده‌‌درد استفاده می‌‌شود. در التیام زخم، ضدالتهاب، تب‌‌بر، مسکن درد، ضد اسپاسم، مسهل، مقوی بدن، مدر، ضد روماتیسم، جلوگیری از خونریزی، ضد فشار خون بالا، در درمان سرماخوردگی، التهابات پوستی، اسهال خونی، معده درد، اختلالات گوارشی و کبدی و مشکلات قلبی و عروقی استفاده می­شود (Saeidnia et al., 2011).

اندام مورد استفاده: سرشاخه‌‌های گل‌دار

شکل استفاده: دم‌نوش، جوشانده، پودر، عصاره خشک

ترکیبات ماده مؤثره: A. wilhelmsii بیشترین اسانس را در بین گونه‌‌های بومادران (حدود 2%) به خود اختصاص داده است و ترکیبات آن غالباً مربوط به منوترپن‌‌ها مانند کامفور، کامفن، 1،8 سینئول و آلفاپینن هستند (Ghani et al., 2008; Maghsoodlou et al., 2015; Saeidnia et al., 2011).

ترکیبات اسانسی: شامل منوترپنی: مانند کامفور، کامفن و آلفا پینن، سزکویی‌‌ترپنی: مانند Leucodin

ترکیبات فلاونوئیدی: شامل فلاون گلیکوزید مانند Isoschaftoside، Schaftoside، Vicenin-2&3، Isoorientin و Isovitexin، فنولیک: مانند کافئیک اسید و فروولیک اسید می­باشند.

فعالیت بیولوژیک: فعالیت بهبوددهندگی زخم، آنتی‌‌اکسیدان، ضد میکروب، ضد باکتری، ضد اسپاسم و کاهش‌دهندگی فشار خون از ماده مؤثره و ترکیبات جنس بومادران گزارش شده است (Anvari et al., 2016; Maghsoodlou et al., 2015).

بابا آدم: (Arctium lappa L.)

ریشه بابا آدم از گذشته­های دور در درمان نقرس، سیفیلیس، روماتیسم و امراض جلدی مورد استفاده قرار می­گرفته است (Lovelace et al., 2017). همچنین این گیاه به صورت سنتی در درمان بیماری­های پوستی و به عنوان ضد میکروب و ضد ویروس استفاده زیادی دارد و یافته‌های علمی نیز مؤید اثر ضد باکتریایی و ضد ویروسی ماده مؤثره آن است (Shelef et al., 2016). اما در رابطه با بیماری‌های پوستی به‌جز ترمیم‌کنندگی زخم، گزارش چندانی یافت نشد، در صورتی‌که با توجه به سابقه طولانی استفاده‌های سنتی آن در این زمینه، در صورت بررسی می­تواند به نتایج مفیدی منتج گردد (Aldayarov et al., 2022). از لحاظ فیتوشیمیایی منبع سرشاری از سزکویی‌ترپن‌ها، لیگنان‌ها، دی‌ترپن‌ها، تری‌ترپنوئیدها، استرول‌ها، فنولیک­اسیدها، ترکیبات گوگرددار و پلی‌ساکاریدها است (Nargesi et al., 2018). گزارش‌ها حاکی از این است که در صورت استفاده در دوز درمانی مناسب، فاقد عوارض جانبی می­باشد. اما در برخی موارد استفاده موضعی آن بر روی پوست ممکن است موجب بروز حساسیت پوستی شود و استفاده در دوزهای بالا ممکن است با داروهای هیپوگلیسیمی تداخل دارویی ایجاد کند و در دوران بارداری و شیردهی منع مصرف دارد. دوز مصرف روزانه ریشه A. lappa 6-2 گرم به شکل دم‌نوش و 3 بار در روز مورد توصیه قرار گرفته است (Bidgoli et al., 2012).

استفاده اتنوبوتانی و اتنوفارماکولوژیک: باباآدم به صورت سنتی در درمان اختلالات گوارشی و کلیوی، گلودرد، سرگیجه و به‌عنوان معرق، تصفیه‌‌کننده خون، مدر، ضداسپاسم، سم‌‌زدا از بدن، ضدانگل دستگاه گوارش، ضد ویروس و هضم‌کننده غذا کاربرد دارد. به‌صورت موضعی در درمان زخم، اختلالات پوستی از قبیل آکنه، اگزما و پسوریازیس کاربرد دارد. همچنین باباآدم در درمان ضعف عمومی بدن، ذات‌‌الریه، عفونت بخش فوقانی دستگاه تنفسی، جذام، تب، طاسی، سیفلیس، سوزاک، آرتروز، اختلالات مجاری ادراری، شپش سر، سرطان، ضد میکروب، ضد ویروس، ضد آلرژی، ضد دیابت، ضد التهاب، تب‌‌بر، آنتی‌‌اکسیدان، بیماری‌‌های قلبی و عروقی، تقویت کبد و ضد عفونت مورد استفاده قرار می­گیرد. علاوه بر این باباآدم توسط مردم محلی آمریکا به‌عنوان گیاه دارویی مفید برای زنان زایمان کرده، مقوی کبد، ملین، تب‌‌بر و ضد میکروب استفاده می­شود. پودر ریشه باباآدم به‌صورت مخلوط با گزنه و دم‌‌اسبی به‌عنوان پاک‌‌کننده و شفاف‌‌کننده پوست استفاده می­شود (Fleming, 2000).

اندام مورد استفاده: برگ؛ اندام‌‌های هوایی، ریشه، بذر

شکل استفاده: ضماد، جوشانده، دم‌نوش

ترکیبات ماده مؤثره: استرولی و تری‌‌ترپنوئیدی: مانند α-amyrin و Taraxasterol، بتاسیتوسترول، استیگماسترول و کمپسترول، سزکویی‌‌ترپنی: مانند β-eudesmol، دی‌‌ترپنی مانند 15-Diene، لیگنان‌‌ها: مانند Neoarchtiin A، Arctiin، Arctigenin، Trachelogenin،  lappaol FوDiarctigenin ، ترکیبات استیلن گوگرد دار: مانند Aretic acid، Arctinone، Arctinol وArctinal  فنولیک اسیدی: مانند کافئیک‌‌اسید، کلروژنیک و ایزو کلروژنیک اسید، اسید چرب: مانند Palmiti، lauric، Myristic وStearic ، پلی‌‌ساکاریدها: مانندInulin ، ویتامین‌‌ها: C، A، B1 و B2، عناصر معدنی: شامل پتاسیم، کلسیم، آهن، منیزیم، منگنز، سدیم، روی، فسفر و مس (Salama and Salama, 2016; Umehara et al., 1996).

فعالیت بیولوژیک ماده مؤثره: فعالیت تقویت‌کنندگی قدرت باروری، محرک فعالیت رحم، آنتی‌‌دیابت، آنتی‌‌اکسیدان، ضد سرطان و القای آپوپتوز (عامل، ترکیبات لیگنانی)، ضد التهاب، بهبود مشکلات دستگاه گوارش، مؤثر بر ترشح اسیدلاکتیک و کاهش خستگی، تقویت کبد، ضد میکروب، ضد باکتری، ضد آلرژی، ضد پیری، ضد ویروس و عفونت ویروسی (HSV-1، HSV-2، HIV-1) و محافظت‌‌کننده در برابر آسیب‌‌های گوارشی و کبدی از ماده مؤثره باباآدم گزارش شده است (Al-Snafi, 2014; Salama and Salama, 2016).

تداخلات دارویی و عوارض جانبی: برای گیاه باباآدم تداخل دارویی یا عارضه جانبی در صورت استفاده در دوز معمول گزارش نشده است. احتمال کمی در ایجاد حساسیت در صورت استفاده موضعی بر روی پوست وجود دارد و ممکن است موجب بروز درجه ضعیفی از حساسیت گردد. استفاده در دوز بیش از حد ممکن است با داروهای کاهش‌دهنده قند خون تداخل دارویی ایجاد نماید. در دوران بارداری و شیردهی منع مصرف دارد (Al-Snafi, 2014; Fleming, 2000; Newall et al., 1996; Salama and Salama, 2016).

دوز مصرف: ریشه خشک گیاه به میزان 6-2 گرم به‌صورت دم‌نوش و 3 بار در روز یا جوشانده آن به میزان 500 میلی‌‌لیتر در روز توصیه شده است.

درمنه کوهی: (Artemisia aucheri Boiss.)

درمنه کوهی به‌صورت سنتی در التیام اختلالات گوارشی به‌ویژه معده‌درد و همچنین به‌عنوان ضد انگل مورد استفاده قرار می­گیرد (Kumar et al., 2012). ماده مؤثره آن منبع غنی از منوترپن‌ها و سزکویی‌ترپن‌ها به‌ویژه سزکویی‌ترپن لاکتون‌ها است. فعالیت‌های ضد سرطانی و ضد میکروبی قوی از آن گزارش شده است (Farzaei et al., 2015).

استفاده اتنوبوتانیکی و اتنوفارماکولوژیکی: درمنه کوهی به‌عنوان ملین، مقوی بدن، تب‌بر، ضد انگل دستگاه گوارش، ضد اسپاسم، ضد التهاب در درمان معده درد، اسهال، اختلالات تنفسی و در زیبایی و تقویت مو و پوست کاربرد دارد. به‌عنوان ضد عفونت، قابض، اشتهاآور، ضد انگل، ضد باکتری، آنتی‌اکسیدان و در درمان روماتیسم مورد استفاده قرار می­گیرد (Asghari et al., 2012; Gharehmatrossian et al., 2012).

اندام مورد استفاده: سرشاخه‌های گل‌دار

شکل استفاده: جوشانده، ضماد

ترکیبات ماده مؤثره: ترکیبات منوترپنی: مانند کامفن، کامفور، 8،1-سینئول و آلفاپینن در گل و برگ، ترکیبات سزکویی­ترپنی مانند Hydroxydavanone، سزکویی‌ترپن لاکتونی مانند Artemin، Artemisinin (در کالوس‌های حاصل از کشت بافت) ترکیبات فنولیک: مانند Ethyl caffeate (ASGHARI et al., 2013; Boghozian et al., 2014; Hosseinzadeh et al., 2019).

فعالیت بیولوژیک ماده مؤثره: فعالیت ضد سرطانی از طریق القای آپوپتوز (عامل: ترکیبات سزکویی ترپنی)، آنتی­اکسیدانی، ضد میگرن، ضدمالاریا، ضدآلرژی و ضد قارچی قوی از ماده مؤثره درمنه کوهی گزارش شده است (Hosseinzadeh et al., 2019; Mahboubi and Bidgoli, 2009).

درمنه دشتی:  (Artemisia sieberi Besser)

گزارش‌ها حاکی از این است که اسانس درمنه دشتی دارای اثر ضد میکروبی قوی است و از رشد انواع میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا جلوگیری می‌کند (Al-Snafi and Thuwaini, 2016). به طوری که در برخی موارد فعالیت آن از آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند نالیدیکسیک اسید و جنتامایسین قوی‌تر گزارش شده است (Khanavi et al., 2012). سزکویی‌ترپن لاکتون‌ها ترکیبات شاخص ماده مؤثره این گیاه هستند و بر اساس گزارش‌ها میزان آرتمیسینین موجود در ماده مؤثره درمنه دشتی در حد کمیت این ماده در گیاه Artemisia annua L. است و با توجه به اثر درمانی آرتمیسینین در در زمینه درمان ویروس کوید-19 و به دلیل حضور قابل‌توجه این ترکیب در ماده مؤثره آن، درمنه دشتی نیز تأثیر احتمالی مناسبی در زمینه کنترل بیماری کوید-19 می‌تواند داشته باشد (Tourabi et al., 2024).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: به‌عنوان ضد تهوع، ضد اسپاسم و ضد انگل معده استفاده می‌شود. به‌عنوان قابض، ضد میکروب، ضد انگل، ضد مسمومیت، ضد دیابت، ضد عفونت، اشتهاآور، ضد باکتری، آنتی‌اکسیدان و در درمان روماتیسم کاربرد دارد (Gharehmatrossian et al., 2012).

اندام مورد استفاده: سرشاخه‌های گل‌دار

شکل استفاده: جوشانده

ترکیبات فیتوشیمیایی: سزکویی‌ترپن لاکتونی: از مشتقات اوپلونانون (Oplonanon)، جرمکران (Germcrane) و بیزابولن (Bisabolene) مانند Dihydroreynosin، Artapshin، Balchanolide، Cis-hydroxydavanone و Artemisinin، مونوترپنی: مانند آلفاپینن، بتا پینن، کامفن و 8،1-سینئول، فلاونوئیدی (به‌صورت آگلیکون و گلیکوزیدی): شامل فلاونی مانند Aapigenin وEupatorin ، فلاونولی مانند Myricetin، کوئرستین و کمپفرول (Alwahibi et al., 2016; Arab et al., 2006; Bidgoli et al., 2012; Mohamed et al., 2017).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: ضد باکتریایی (عامل: ترکیبات سزکویی‌ترپن لاکتونی به‌ویژه 3-Hydroxygenkwanin)، ضد میکروبی، آنتی‌بیوتیک، ضد قارچ، آنتی‌اکسیدان، ضد مالاریا، ضد سرطان (عامل: ترکیبات فلاونوئیدی به‌ویژه Eupatorin)، ضد عفونت قارچی (عامل: ترکیبات اسانسی) (Nahrevanian et al., 2012).

آفسنتین: (Artemisia absinthium L.)

آفسنطین گیاهی ادویه‌ای و اشتهاآور است و در برخی فارماکوپه‌ها به‌عنوان گیاه دارویی مهمی تلقی می‌شود و از برگ و اندام‌های رویشی آن به‌عنوان قاعده‌آور، ضد کرم، ضدعفونی‌کننده ضد نفخ و هضم‌کننده غذا استفاده می‌شود (Lovelace et al., 2017). در این گیاه، علاوه بر حضور بارز منوترپن‌ها و سزکویی‌ترپن لاکتون‌ها، ترکیبات فنلی و فلاونوئیدی، اسیدهای چرب و استر گلیکوزیدی نیز وجود دارند (Farzaei et al., 2015) و تحت تأثیر این ترکیبات فعالیت‌های بیولوژیکی مختلفی شامل ضد سرطانی، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های نورونی و کبدی، ضد ضخم معده، آنتی‌اکسیدان، ضد انعقادی، ضد افسردگی، ضد مالاریایی و تب‌بری نشان داده است (Mohamed et al., 2017) و پتانسیل تحقیقاتی برای کارآزمایی‌های بالینی و تولیدات دارویی را دارا می‌باشد. استعمال خارجی اسانس آن سبب کاهش دردهای روماتیسمی می‌شود اما مصرف زیاد افسنطین می‌تواند موجب اختلالات عصبی و گوارشی گردد (Fleming, 2000).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: به‌عنوان ضد انگل دستگاه گوارش، ضد عفونت، ضد تهوع و در درمان معده درد کاربرد دارد. در التیام ضخم، کاهش درد قاعدگی، جلوگیری از بزرگ شدن طحال، به‌عنوان انرژی‌زا، ضد انگل، ضد روماتیسم، تب­بر، ضد التهاب کبد، هضم‌کننده غذا، مقوی بدن، ضد صرع، مدر، ضد عفونت، ضد سرطان و در درمان اختلالات گوارشی و کلیوی و معده درد استفاده می‌شود (Ahamad, 2019).

اندام مورد استفاده: برگ، گل، سرشاخه‌های گل‌دار

شکل استفاده: جوشانده، ضماد

ترکیبات فیتوشیمیایی: مونوترپنی: مانند Thujone، Thujane،Camphene  و  Geraniol

سزکویی‌ترپن لاکتونی: مانند Absinthin،Artabsin  و Matricin

اسید چرب: مانند اولئیک اسید، لینولئیک اسید، پالمیتیک اسید و استئاریک اسید

فلاونوئیدی (آگلیکون و گلیکوزیدی): شامل ایزوفلاونوئیدی شامل Artemisiabis-isoflavonyldirhamnoside و Artemisia isoflavonyl glucosyl diester، فلاونولی مانند ایزورامنتین، روتین و کوئرستین

فنولیک‌اسیدی: مانند sSyringic، Chlorogenic، Coumaric و Vanillic

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: ضد سرطانی، نوروتوکسیک و محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های نورونی، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های کبدی، ضد ضخم معده، ضد میکروبی، ضد باکتریایی، ضد قارچ لیشمانیا (عامل مؤثر: ترکیبات منوترپنی اکسیژن‌دار به نام کامفور)، ضد پروتزوئید (عامل: ترکیب سزکویی‌ترپن لاکتونی)، آنتی‌اکسیدان (عامل: ترکیبات فنولی و فلاونوئیدی)، فعالیت ضد انعقادی، ضد افسردگی، ضد مالاریا، تب‌بر (Hussain et al., 2017).

گل همیشه بهار: (Calendula officinalis L.)

گل همیشه بهار از گذشته‌های دور کاربردهای دارویی داشته است. در برخی فارماکوپه‌ها به‌عنوان دارو در مداوای اختلالات معده و روده معرفی شده است (Asghari et al., 2012). اثر قاعده‌آوری قوی به‌ویژه در مبتلایان به ضعف اعصاب و کم‌خونی دارد و درد قاعدگی را کاهش می‌دهد و اثر قوی در درمان بیماری‌های کبدی و زردی دارد زیرا دارای اثر قطعی بر روی کبد و ترشحات صفراست (Asghari et al., 2012). گل‌های آن به دلیل تنوع بالای ترکیبات فیتوشیمیایی اهمیت دارویی ویژه‌ای دارند و پتانسیل بالایی در زمینه تولید محصولات جدید دارویی و آرایشی و بهداشتی دارد. ماده مؤثره گل همیشه بهار حاوی ترکیبات ترپنوئیدی (منوترپنی، سزکویی‌ترپنی و تری­ترپنوئیدی)، استرولی، فلاونوئیدی، کومارینی، کاروتنوئیدی و کینون‌ها می‌باشد و بدیهی است که از منظر تنوع ترکیبات ماده مؤثره گل همیشه بهار گیاه ارزشمندی است. تحقیقات حیوانی و کارآزمایی‌های بالینی حاکی از فعالیت ضد ویروسی، ضد سرطانی و ضد ضخمی قوی ماده مؤثره آن است (Gharehmatrossian et al., 2012). گزارش‌های منابع دارویی سنتی نیز مبین اثر ضد ضخمی قوی ماده مؤثره گل همیشه بهار است. اساس گزارش‌ها، مصرف گل همیشه بهار در دوز درمانی مناسب عوارض جانبی را موجب نمی‌شود اما برای درصد کمی از افراد ممکن است آلرژی‌زا باشد و برای افرادی که به گیاهان تیره کاسنی حساسیت دارند توصیه شده است که با احتیاط استفاده شود (Hosseinzadeh et al., 2019).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: در درمان آکنه، ناخنک و بیماری‌های چشم، بیماری‌های پوستی، قلبی و عروقی، دیابت، نفخ  معده و روده و سرطان پانکراس استفاده می‌شود. در درمان بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان، بیماری‌های پوستی، هموروئید، بیماری‌های چشم، دیابت و ضخم معده استفاده می‌شود. به‌عنوان تصفیه‌کننده خون، قابض، ضد تشنج، انرژی‌زا، ضد عفونت، مدر، ضد میکروب، ضد اسپاسم، کاهنده چربی خون، هضم‌کننده غذا استفاده می‌شود. در ترمیم زخم لثه و رفع گرمازدگی نیز به کار برده می‌شود (Verma et al., 2018).

اندام مورد استفاده: اندام‌های هوایی

شکل استفاده: دم‌نوش، عرق گیاهی، روغن

ترکیبات فیتوشیمیایی: در گل‌ها ترکیبات تری‌ترپنوئیدی، فلاونوئیدی، کومارینی و اسانسی، در برگ کینون‌ها و در ریشه تری­ترپنوئیدها حضور قابل‌توجهی دارند (Chakradhari et al., 2020).

تری‌ترپنوئیدی: مانند Oleanolic acid و lupeol، تری‌ترپنوئید ساپونین مانند Faradiol، استرولی: مانند بتا سیتوسترول و استیگماسترول، فلاونوئیدی (غالباً فلاونولی) از قبیل کوئرستین، روتین و Calendoflavoside، کومارینی: مانند Scopoletin، Umbelliferone  وEsculetin  ترکیبات اسانسی: شامل منوترپن‌ها از قبیل آلفاپینن و بتاپینن، سینئول، Geraniol و α-thujene، سزکویی‌ترپنی مانندCubebene ، Germacrene D و Calarene، کینون‌ها: مانند Plastoquinone، Phylloquinone،  Ubiquinone وPhylloquinone ، کاروتنوئیدی: مانند Neoxanthin، luteoxanthin، Avoxanthinfl و آلفا کاروتن و بتا کاروتن.

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: فعالیت ضد التهابی (عامل احتمالی: ترکیبات تری‌ترپنوئید مانند Faradiol و 4-Taraxasterol)، آنتی‌اکسیدانی، ضد سرطانی، تقویت‌کنندگی بدن در برابر شیمی‌درمانی، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های کبدی و قلبی، ضد ویروسی، سیتوتوکسیکی، ضد اسپاسمی، ضد انگلی، ضد قارچی و باکتریایی، هیپولیپیدمی، هیپوگلیسیمی و ترمیم‌کنندگی زخم از خود نشان داده است. کارآزمایی بالینی: التیام ضخم و ضد ضخم معده، طعم‌دهنده و رنگ دهنده غذا، در تهیه رنگ‌های نقاشی و نایلونی صنعتی و صنعت داروسازی استفاده می‌شود (Mullaicharam et al., 2014; Verma et al., 2018).

تداخلات دارویی/ عوارض جانبی: مصرف گل همیشه بهار برای درصد کمی از افراد ممکن است آلرژی‌زا باشد و در افرادی که به گیاهان تیره کاسنی حساسیت دارند باید با احتیاط مصرف شود. بر اساس گزارش‌ها استفاده خوراکی آن تا دوز 5 گرم/کیلوگرم در موش‌ها ایجاد سمیت نکرده است و در دوزهای 025/0 تا 1 گرم/کیلوگرم تغییرات هماتولوژیکی نشان نداده است؛ اما نیتروژن اوره خون و آلانین ترانس آمیناز مقداری افزایش نشان داد (Silva et al., 2007).

گلرنگ زرد: (Carthamus oxyacantha M.Bieb.)

گلرنگ زرد به‌صورت سنتی به‌عنوان رنگ طبیعی در مواد غذایی و در التیام ضخم استفاده می‌شود. در تعدادی از فارماکوپه‌ها به‌عنوان یک گیاه دارویی مهم معرفی شده است و در درمان بیماری‌هایی از قبیل بیماری‌های تنفسی کاربرد دارد (Verma et al., 2018). از منظر فیتوشیمیایی ماده مؤثره آن از اسیدهای چرب، آلکالوئیدها، استرول‌ها، فلاونوئیدها، لیگنان‌ها، کینون‌ها و توکوفرول‌ها تشکیل شده است و منبع اصلی این ترکیبات بذرهای گلرنگ هستند و فعالیت ضد باکتریایی قوی از عصاره آن گزارش شده است (Apaza Ticona et al., 2024). اما به‌طور کلی در زمینه فعالیت بیولوژیک ماده مؤثره این گیاه دارویی ارزشمند نیاز به تحقیقات گسترده‌تری می‌باشد و با توجه به تنوع بالای ترکیبات فیتوشیمیایی آن می‌تواند به دستاوردهای مفیدی منتج گردد (Khanavi et al., 2012).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: در التیام کوبیدگی عضلات و ضخم، به‌عنوان رنگ طبیعی غذایی، مسهل و تصفیه خون و در تنظیم قاعدگی زنان کاربرد دارد. گل‌ها به‌عنوان رنگ زرد طبیعی مواد غذایی (مخلوط با برنج، ترشی و غیره)، بذرها در مکمل‌های غذایی استفاده می‌شوند. همچنین گلرنگ زرد به‌صورت سبزی، در التیام زخم، بهبود باروری مردان، بهبود گردش خون و در درمان یرقان (گل‌ها)، برونشیت و به‌عنوان ضد روماتیسم، مقوی بدن، ضد درد و تورم، و ملین (بذر) کاربرد دارد (Ahmad et al., 2007).

اندام مورد استفاده: گل، بذر و برگ

شکل استفاده: جوشانده، ضماد، مخلوط با غذا

ترکیبات فیتوشیمیایی: بذر گلرنگ زرد به‌عنوان منبع اصلی ترکیبات ماده مؤثره آن شناخته می‌شود و به شرح زیر است (Chakradhari et al., 2020):

اسیدهای چرب (در بذر): مانند استئاریک اسید، لینولئیک اسید، پالمیتیک اسید و اولئیک اسید

آلکالوئیدی: شامل N-coumaroylserotonin  و N-feruloylserotonin  به‌صورت گلیکوزیدی، N-coumaroylserotonin و N-feruloylserotonin

استرولی: مانند Gramisterol، Avenasterol و β-Sitosterol

فلاونوئیدی: مانند Acacetin به‌صورت گلیکوزیدی، لیگنان گلیکوزیدی مانند Tracheloside، کینونی مانند Carthamin، توکوفرول‌ها: مانند آلفا توکوفرول و بتا توکوفرول

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: بهبود ضخم، ضد باکتری، ضد اسهال، آنتی‌اکسیدان

کاسنی: (Cichorium intybus L.)

کاسنی یکی از گیاهان دارویی مشهور است که ترکیبات عمده ماده مؤثره آن را سزکویی‌ترپن لاکتون‌ها تشکیل داده‌اند و بر اساس منابع دارویی سنتی در درمان عفونت‌های ادراری، کم‌خونی، نقرس و روماتیسم اثر مناسبی دارد (Kalkhorani et al., 2020). علاوه بر سزکویی­ترپن‌ لاکتون‌ها، ترکیبات فنلی و فلاونوئیدی، تری‌ترپنوئیدی، استرولی، کومارین‌ها و ترکیبات اسانسی نیز در ماده مؤثره آن حضور قابل ملاحظه‌ای دارند. فعالیت‌های ضد سرطانی، ضد انگلی، آرام‌بخش و تسکین‌دهندگی درد قوی از از ترکیبات سزکویی‌ترپن لاکتونی خالص شده از ماده مؤثره کاسنی گزارش شده است (Tourabi et al., 2024). اگر در دوز درمانی مناسب استفاده شود فاقد عوارض جانبی برای بدن است. اما بر اساس برخی گزارش‌ها، پتانسیل اندکی برای ایجاد حساسیت از طریق استفاده موضعی بر روی پوست دارد. حدود 5-2 گرم پودر ریشه یا اندام‌های هوایی آن به صورت دم‌نوش به‌عنوان دوز مصرف روزانه آن توصیه شده است (Al-Akhras et al., 2012).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: گیاهی ملین است و در کاهش فشار خون بالا، در درمان یرقان، اختلالات کبدی و به‌عنوان مدر و تب‌بر کاربرد دارد. ریشه خشک آن جایگزین قهوه یا افزودنی  به قهوه، برگ‌های جوان آن به‌صورت مخلوط با سالاد و سبزی، عصاره آن برای تولید نوشیدنی‌های آرام‌بخش استفاده می‌شود. کاسنی به‌صورت سنتی در کاهش اشتها، هضم غذا، در درمان اسهال، تقویت پروستات و اندام‌های تولیدمثلی، بیماری‌های ریوی و سرفه، ضد سرطان، اختلالات کبدی و صفراوی، گلودرد، بواسیر، سل، مسهل، دردهای شکمی و به‌عنوان ضد اسپاسم کاربرد دارد (Al-Snafi and Thuwaini, 2016).

اندام مورد استفاده: ریشه، گل و برگ

شکل استفاده: عرق گیاهی، خیسانده، دم‌نوش

ترکیبات فیتوشیمیایی: سزکویی‌ترپن لاکتونی (آگلیکون و گلیکوزیدی در بذر و ریشه): مانند Ixerisoside D،Crepidiaside B،lactucin، lactucopicrin  و Sonchuside C، سزکویی‌ترپن گلیکوزیدی مانند Cichotyboside (در بذر) (Al-Snafi & Thuwaini, 2016).

فنولیک اسیدی: مانند کافئیک، کلروژنیک و ایزوکلروژنیک اسید، فلاونوئیدی (گلیکوزیدی و آگلیکون): شامل بیش از 30 ترکیب فلاونولی مانند کوئرستین، کمپفرول و ایزورامنتین، آنتوسیانیدینی مانند دلفینیدین و سیانیدین، و تعدادی فلاونی مانند آپیژنین

تری‌ترپنوئیدی (در بذر): مانند betulin،Cichoridiol،  Intybusoloid،lupeol، Friedelin، Betulinic acid وBetulinaldehyde

استرولی (در بذر): مانند بتاسیتوسترول (آگلیکون و گلیکوزیدی) و استیگماسترول

کومارینی: مانند Cichoriin و Scopoletin

ترکیبات اسانسی: مانند Octen-3-ol، Octen، 1,8-Cineole و Camphor 

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: محافظت‌کننده در برابر آسیب‎های کبد، هیپوگلیسیمی، هیپولیپیدمی، ضد التهابی (عامل مؤثر احتمالی: ترکیبات سزکویی‌ترپن لاکتونی مانند Guaianolide 8-deoxylactucin)، بهبود ضخم (عامل مؤثر احتمالی: بتاسیتوسترول)، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های کبدی و پانکراس، فعالیت شبه کینیدین، آنتی‌اکسیدان، ضد میکروب، ضد باکتری، ضد انگل به‌ویژه در جوندگان (عامل: سزکویی‌ترپن‌لاکتون‌ها، (Peña-Espinoza et al., 2018)، ضد سرطان (از جمله عوامل مؤثر: ترکیب سزکویی‌ترپن‌لاکتونی Magnolialide، (Lee et al., 2000)، تقویت باروری، حشره‌کشی، تقویت سیستم ایمنی بدن، مسکن درد و آرام‌بخش (Al-Snafi and Thuwaini, 2016).

تداخلات دارویی/ عوارض جانبی: گیاهی با سابقه طولانی استفاده و اگر در دوز معمول استفاده شود هیچ‌گونه عوارض جانبی ندارد. پتانسیل اندکی برای ایجاد حساسیت از طریق استفاده موضعی بر روی پوستی دارد. بر اساس گزارشی استفاده خوراکی  کاسنی به مدت 28 روز در مدل حیوانی (موش) هیچ‌گونه سمیتی نشان نداد. دوز مصرف (PDR for Herbal Medicines، 2000): 5-3 گرم پودر ریشه در 250-150 میلی‌لیتر آب، دم‌نوش (4-2 گرم پودر برای 10 دقیقه)، چای (4-2 گرم گل اندام‌های گیاه با 250-150 میلی‌لیتر) (Ripoll et al., 2007).

کاسنی پاکوتاه: (Cichorium pumilum Jacg.)

همانند اغلب گیاهان تیره کاسنی، ترکیبات عمده ماده مؤثره آن مربوط به سزکویی‌ترپن‌لاکتون‌ها است (Raberi et al., 2022). فعالیت ضد سرطانی مناسبی از ماده مؤثره آن گزارش شده است و دلیل آن حضور ترکیبات حساس به نور شامل سزکویی­ترپن‌لاکتون‌ها و آنتوسیانین‌ها عنوان شده است (Chakradhari et al., 2020). اما بر اساس مرور منابع موجود، جهت شناخت بهتر از ترکیبات ماده مؤثره و فعالیت بیولوژیک کاسنی پاکوتاه نیاز به انجام تحقیقات بیشتری است. به طوری که در زمینه ترکیبات ماده مؤثره اندام‌های هوایی این گیاه تحقیق چندانی صورت نگرفته است (Delfani et al., 2017).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: به‌عنوان ملین، اشتهاآور، تب‌بر، تصفیه‌کننده خون، ضد فشار خون بالا و در درمان یرقان، اختلالات کبدی و گوارشی کاربرد دارد. به‌عنوان ضد دیابت، ضد روماتیسم، ضد اسپاسم، مسهل و در درمان اختلالات گوارشی، کبدی، کلیوی و صفراوی و همچنین گلودرد، بواسیر، سل و دردهای شکمی مورد استفاده قرار می‌گیرد (Al-Snafi and Thuwaini, 2016).

اندام مورد استفاده: گل و برگ

شکل استفاده: خیسانده، عرق گیاهی

ترکیبات فیتوشیمیایی: سزکویی‌ترپن‌لاکتونی (غالباً در ریشه): مانند Artesin، Santamarine، lactucin، lactucopicrin، Jacquinelin و Crepidiaside B

سایر ترکیبات:

کومارینی: مانند Cichoriin

فلاونوئیدی: شامل آنتوسیانین‌ها

ترکیبات فنولیک: مانند Coniferyl aldehyde وConiferin

ترکیبات حساس به نور: شامل سزکویی‌ترپن‌لاکتون‌ها (Cichoriin، lactucin، Actucopicrin) و آنتوسیانین‌ها در کاسنی پاکوتاه حضور دارند (Kisiel and Michalska, 2003).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: ضد سرطان سینه از طریق عامل حساس‌کننده به نور (به دلیل حضور ترکیبات حساس به نور شامل سزکویی‌ترپن‎لاکتون‌ها و آنتوسیانین‌ها، از طریق کاهش تعداد گیرنده‌های استروژن در تومورهای سرطانی)، آنتی­اکسیدان، ضد میکروب، ضد باکتری (Al-Akhras et al., 2012).

تداخلات دارویی/ عوارض جانبی: با توجه به تشابه ترکیبات غالب ماده مؤثره آن یعنی سزکویی‌ترپن‌لاکتون‌ها با C. intybus، اگر در دوز معمول استفاده شود احتمالاً عوارض جانبی ایجاد نمی‌کند (Al-Akhras et al., 2012).

کنگر صحرایی: (Cirsium arvense (L.) Scop.)

ریشه کنگر مقوی است و سابقاً در درمان هاری و به‌عنوان اشتهاآور و در التیام اختلالات پوستی استفاده داشته است (Křen and Walterová, 2005). ماده مؤثره کنگر صحرایی حاوی ترکیبات فیتوشیمیایی متنوعی شامل فنلی و فلاونوئیدها، کومارین‌ها، سزکویی‌ترپن‌ها و تری­ترپنوئیدها است (Noreen et al., 2017). اما ترکیبات فنلی و فلاونوئیدی بیشترین حضور را در ماده مؤثره این گیاه دارند (Al-Snafi and Thuwaini, 2016). خاصیت ضد قارچی و ضد باکتریایی مناسبی از ماده مؤثره آن گزارش شده است (Mohamed et al., 2017). در مجموع در ارتباط با ترکیبات ماده مؤثره و فعالیت بیولوژیک کنگر صحرایی تحقیقات چندانی صورت نگرفته است و در صورت انجام می‌توان به نتایج بهتر و کاربردی‌تری دست یافت (Gupta et al., 2010).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: در درمان اختلالات گوارشی و به‌عنوان اشتهاآور، ضد عفونت و تب‌بر استفاده می‌شود. در درمان بیماری‌های کبدی، زخم معده، سرطان خون، خونریزی رحم، عفونت چشم، بیماری‌های دهان و در تمیزی دندان کاربرد دارد (Khan et al., 2011).

اندام مورد استفاده: ریشه، مغز ساقه

شکل استفاده: جوشانده، ضماد

ترکیبات فیتوشیمیایی: فلاونوئیدی (گلیکوزیدی و آگلیکون): شامل فلاونی مانند لوتئولین، Tricin، Nepetin، linarin، Acacetin و Apigenin، فلاونولی مانند کمپفرول، کوئرستین و Astragalin (Khan et al., 2011).

کومارینی: مانند scopoletin،Scoparone

تری‌ترپنوئیدی: مانند Taraxasterol وψ-taraxasterol acetate

سزکویی‌ترپن‌لاکتونی: مانند Arvense A، یک ترکیب فنیل‌پروپانوئیدی به نام Syringin

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: ضد میکروب، ضد قارچ، ضد باکتری و آنتی‌اکسیدان (Khan et al., 2011).

شکرتیغال:)  (Echinops ritrodes Bunge.

تمامی قسمت‌های این گیاه به استثناء میوه آن سمی است و به‌صورت سنتی به‌عنوان مدر و معرق استفاده داشته اما به دلیل شباهت بالای آن با گونه‌های غیردارویی تمایز آن برای مردم مشکل است و استفاده از آن به تدریج کم شده است (Dungani et al., 2017). شکرتیغال از لحاظ ترکیبات ماده مؤثره، از سایر گونه‌های تیره کاسنی متمایز است و ترکیبات شاخص و غالب ماده مؤثره آن را تیوفن‌ها تشکیل داده‌اند و فعالیت ضد میکروبی، ضد قارچی، ضد باکتریایی و سیتوتوکسیکی قوی تحت تأثیر همین ترکیبات از این گیاه گزارش شده است که فعالیت توکسیک آن با استفاده‌های سنتی این گیاه همخوانی دارد (Sessa et al., 2000).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: در درمان اختلالات گوارشی، در درمان میگرن، بیماری‌های قلبی، عفونت ادراری، بواسیر، سرفه‌های مزمن، اختلالات کلیوی و به‌عنوان مدر استفاده می‌شود (Aydin et al., 2016).

اندام مورد استفاده: گل

شکل استفاده: جوشانده

ترکیبات فیتوشیمیایی: ترکیبات تیوفنی از قبیل Arctinol، Arctinol A و α-Terthienyl

پلی‌استیلن استر: شامل یک ترکیب به نام Ritroyne A

مونوترپنی: مانند 1,8-cineole و P-cymene

تری‌ترپنوئیدی یک ترکیب به نام Taraxasterol acetate، استرولی یک ترکیب به نام بتاسیتوسترول‌گلیکوزید، آلکالوئیدی (Echinorine) (Bitew and Hymete, 2019).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: ضد قارچی (عامل: ترکیبات تیوفنی مانند α-Terthienyl)، ضد باکتریایی (عامل: ترکیبات تیوفنی)، ضد میکروبی (عامل: ترکیبات تیوفنی)، آنتی‌اکسیدان، ضد التهاب، ضد سرطان، سیتوتوکسیک (عامل: ترکیبات تیوفنی) (Bitew and Hymete, 2019).

کنگر: (Gundelia tournefortii L.)

کنگر گیاه دارویی مشهور و ماده مؤثره آن حاوی ترکیبات فنلی و فلاونوئیدی، استرولی، مونوترپنی، سزکویی‌ترپنی، کومارینی، اسیدهای چرب و توکوفرول‌هاست (Özaltun and Daştan, 2019). بر اساس گزارش‌های صورت گرفته استفاده بیش از 300 میلی‌گرم/کیلوگرم از گیاه کنگر ممکن است موجب آسیب کبدی شود و استفاده از آن در مرحله رشد رویشی به دلیل وجود اسید هیدروسیانیک می‌تواند برای دام (گاو و گوسفند) سمی و مرگ‌آور باشد (Bayrami et al., 2018).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: در درمان اختلالات گوارشی، چربی خون، به‌عنوان ضد نفخ و در تصفیه خون کاربرد دارد. در درمان بیماری‌های کبدی، دیابت، درد قفسه سینه، حمله قلبی، درد معده، اسهال، زخم‌های عفونی، برونشیت و به‌عنوان ملین، آرام‌بخش، ضد التهاب، ضد انگل، ضد اسپاسم، هضم‌کننده غذا، ضد سرطان و ضد فشار خون بالا استفاده می‌شود (Asadi-Samani et al., 2013).

اندام مورد استفاده: مغز ساقه، اندام‌های هوایی

شکل استفاده: به صورت سبزی، سالاد و ترشی، ضماد

ترکیبات فیتوشیمیایی: فنولیک: مانند گالیک‌اسید، کلروژنیک و کافئیک‌اسید، فلاونوئیدی: شامل فلاونولی مانند کوئرستین (Abu‑Lafi et al., 2019).

استرولی (بیش از 7 ترکیب): مانند بتاسیتوسترول، کمپسترول، کلسترول و استیگماسترول

کومارینی: مانند Scopoletin، Esculin و Aesculin

مونوترپنی: مانند لیمونن و لینالول، سزکویی‌ترپنی مانند-famesene α، -humuleneα

اسید چرب: مانند لینولئیک، اولئیک و پالمیتیک اسید

توکوفرولی: مانند آلفاتوکوروب و بتا توکوفرول

مواد معدنی: مانند کلسیم، پتاسیم، فسفر، سدیم و منیزیم

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: ضد دیابت، هیپولیپیدمی، ضد باکتری، ضد التهاب، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های کبدی، آنتی‌اکسیدان، ضد پلاکت، ضد سرطان (Abu‑Lafi et al., 2019)

تداخلات دارویی/ عوارض جانبی: استفاده بیش از 300 میلی‌گرم/کیلوگرم وزن ممکن است موجب آسیب به کبد شود. استفاده گیاه به در مرحله رشد رویشی به دلیل وجود اسیدهیدروسیانیک می‌تواند برای دام (گاو و گوسفند) مرگ‌آور باشد (Kumar et al., 2012).

زنجبیل شامی: (Inula britannica L.)

ریشه زنجبیل شامی اثر درمانی مناسبی بر سرفه، ضد التهابات گلو و رفع تشنج برونش‌ها دارد و استنشاق یک قاشق چای‌خوری از تنتور[1] آن در آب جوش به‌صورت بخور سبب درمان التهاب نای می‌شود (Verma et al., 2018). همانند اغلب گونه‌های تیره کاسنی سزکویی­ترپن‌لاکتون‌ها بخش عمده ترکیبات ماده مؤثره آن را تشکیل داده‌اند (Arab et al., 2006). دیگر ترکیبات ماده مؤثره آن فلاونوئیدها و تری­ترپنوئیدها هستند (Farzaei et al., 2015). تحت تأثیر ترکیبات سزکویی‌ترپن‌لاکتونی فعالیت سیتوتوکسیک و ضد التهابی قوی از آن گزارش شده است (Saeidnia et al., 2011). فعالیت محافظت‌کننده کبدی و نورونی قوی به ترتیب از ترکیبات تری‌ترپنوئیدی و فلاونوئیدی خالص شده زنجبیل شامی گزارش شده است. البته بر روی ماده مؤثره ریشه این گیاه مطالعه چندانی انجام نشده و احتمالاً می‌تواند به یافته‌های مناسبی منتج شود (Nejadhabibvash et al., 2017).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: در رفع تشنگی، درمان اختلالات گوارشی و به‌عنوان تب‌بر استفاده می‌شود. در التیام ضخم، در درمان برونشیت و دیابت، اختلالات دستگاه گوارشی، عفونت‌های ویروسی و به‌عنوان ضد شوره، تب‌بر، ضد فشار خون بالا، ضد التهاب، ضد روماتیسم و ضد سرفه استفاده می‌شود (Seca et al., 2014).

اندام مورد استفاده: مغز ساقه، اندام‌های هوایی

شکل استفاده: به صورت سبزی و سالاد، ضماد

ترکیبات فیتوشیمیایی: سزکویی‌ترپن‌لاکتونی: مانند Britannilide، Ergolide و InulanolideA-D

تری‌ترپنوئیدی: از قبیل Taraxasterylacetate، β-amyrin و lupeol

استرولی: مانند β-resasterol و Stigmasterol

فلاونوئیدی (آگلیکون و گلیکوزیدی): شامل فلاونولی مانند Patuletin، Patulitrin و Axillarin، فلاونی مانند luteolin، Nepetin و Hispiduline (Seca et al., 2014).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: سیتوتوکسیک و ضد التهاب (عامل مؤثر: ترکیبات سزکویی‌ترپن‌لاکتونی 1-O-Acetylbritannilactone و Neobritannilactone A&B)، ضد التهاب (عامل اثر: ترکیبات سزکویی‌ترپن‌لاکتونی inulanolideA-D)، آنتی‌اکسیدان (ترکیبات فلاونوئیدی)، ضد التهاب، محافظت کننده در برابر آسیب‌های کبدی (ترکیب تری‌ترپنوئیدیTaraxasteryl acetate)، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های عصبی (عامل: ترکیبات فلاونوئیدی Patuletin، nepetin و Axillarin) (Seca et al., 2014).

گاو‌چاق‌کن: (Lactuca orientalis Boiss.)

نئولیگنان‌ها ترکیبات غالب ماده مؤثره گیاه گاوچاق‌کن هستند و بر اساس گزارش‌ها حدود یک درصد وزن خشک آن را به خود اختصاص داده‌اند (Fleming, 2000). همچنین در هر 100 گرم برگ تازه گاوچاق‌کن 16 میکروگرم ترکیبات نئولیگنان وجود دارد. دو ترکیب Dihydrodehydrodiconiferyl alcohol و 4-O-methyldihydrodehydrodiconiferyl alcohol به صورت گلیکوزیدی و آگلیکون، ترکیبات اصلی نئولیگنانی ریشه و اندام‌های هوایی جداسازی شده از گاو چاق‌کن هستند (Marc). از مجموع گزارش‌ها چنین برمی‌آید که جهت شناخت بهتر فعالیت بیولوژیک و ترکیبات ماده مؤثره گیاه گاوچاق‌کن نیاز به تحقیقات بیشتری می‌باشد و وجود ترکیبات مهم و شناخته‌شده‌ای مانند نئولیگنان‌ها و leucodin اهمیت دارویی این گیاه دوچندان کرده است (Asghari et al., 2012).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: در درمان کم‌خوابی و به‌عنوان سبزی استفاده می‌شود. به‌عنوان سبزی دارای مواد مغذی استفاده می‌شود (Al-Qura’n, 2010).

اندام مورد استفاده: گل

شکل استفاده: جوشانده، سبزی

ترکیبات فیتوشیمیایی: نئولیگنانی: مانند Dihydrodehydrodiconiferylalcohol به صورت گلیکوزیدی و آگلیکون

فنولیک: مانند Caftaric acid، Chlorogenic acid، Caffeic acid و Cichoric acid

نوکلئوزید: دو ترکیب Adenosine و Uridine

سزکویی‌ترپن‌لاکتونی: یک ترکیب به نام leucodin، مونوترپن‌لاکتونی: یک ترکیب به نام loliolide (Stojakowska et al., 2018).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: فعالیت ترکیب نئولیگنانی Dihydrodehydrodiconiferylalcohol: فعالیت مهاری ترشح آنتی‌ژن HBV، مؤثر در درمان فیبروز کبد، فعالیت ترکیب leucodin: مهارکننده قوی فعالیت ۳- هیدروکسی۳- متیل گلوتاریلکوآنزیم A ردوکتاز، مهارکننده بیوسنتز کلسترول، فعالیت کافئیک‌اسید و مشتقات آن: محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های کبدی (Stojakowska et al., 2018).

کاهوی وحشی: (Lactuca serriola L.)

ماده مؤثره کاهوی وحشی از ترکیبات سزکو‌یی‌ترپن‌لاکتونی، مونوترپنی، سزکویی‌ترپنی، تری‌ترپنوئیدی، استروئیدی، فنلی و فلاونوئیدی تشکیل شده است (Bidgoli et al., 2012). نکته قابل توجه انطباق استفاده‌های سنتی با یافته‌های علمی در زمینه این گیاه است به طوری که گاوچاق‌کن به‌ صورت سنتی در درمان اختلالات گوارشی به‌ویژه به‌عنوان ضد اسپاسم مورد استفاده قرار می‌گیرد و گزارش­های علمی نیز مؤید این کاربردهاست و تری‌ترپنوئیدها به‌عنوان ترکیبات مؤثر در این زمینه معرفی شده‌اند (Gharehmatrossian et al., 2012).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: در درمان دردهای مفصلی و استخوانی، بیماری‌های تنفسی (آسم، برونشیت، سرفه)، اختلالات گوارشی و به‌عنوان مسهل و ضد اسپاسم دستگاه گوارش کاربرد دارد (Elsharkawy and Alshathly, 2013).

اندام مورد استفاده: شیرابه، اندام‌های هوایی

شکل استفاده: ضماد، جوشانده

ترکیبات فیتوشیمیایی: سزکویی‌ترپن‌لاکتونی: مانند lactuside A&B،lactucopicrin و lactucin-15-oxalate

تری‌ترپنوئیدی: مانند Germincol، Oleanane، lupeol، آلفا و بتا آمیرین

استرولی: مانند بتاسیتوسترول، داوکوسترول، استیگماسترول و کمپسترول

اسانسی: غالباً شامل منوترپنی: مانند Eucalyptol، Camphor و آلفا و گاماترپینول و تعدادی سزکویی‌ترپنی مانند Β-Caryophyllene

فنولیک: مانند Protocatechuic acid و 4-hydroxybenzoic acid

فلاونوئیدی: شامل فلاونولی مانند کمپفرول و کوئرستین، فلاونی مانند لوتئولین (Elsharkawy and Alshathly, 2013).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: ضد سرطان (عامل مؤثر: ترکیبات تری‌ترپنوئیدی)، فعالیت برونکودیلاتور، اسپاسموژنیک (احتمالاً تحت تأثیر ترکیبات کولینرژیک)، اسپاسمولیتیک (احتمالاً به دلیل اجزای مسدود کننده کانال ++Ca باشد که ممکن است باعث شل شدن عضلات صاف دستگاه گوارش، نای و آئورت شود)، آنتی‌اکسیدان (Janbaz et al., 2013).

بابونه آلمانی: (Matricaria chamomilla L.)

بابونه آلمانی دارای اثر ضد تشنج، ضد عفونی‌کننده، ضد نفخ و قاعده آوری است و به دلیل همین خواص دارویی متنوع و عدم عوارض جانبی از تقاضای زیادی در بازارهای جهانی برخوردار است و کشت و توسعه آن در مقیاس وسیع برای تأمین بازارهای جهانی پیشنهاد شده است (Ahamad, 2019). ماده مؤثره بابونه آلمانی از ترکیبات مختلفی شامل سزکویی‌ترپن‌ها، فنلی و فلاونوئیدی، کومارینی، استرولی و اسیدهای چرب تشکیل است. ترکیبات ماده مؤثره بابونه آلمانی به‌عنوان ترکیبات با خاصیت آنتی‌بیوتیکی استفاده می‌شوند و همچنین در صنایع داروسازی به کار برده می‌شوند. از لحاظ سلامتی، در صورتی که بابونه آلمانی در دوز درمانی مناسب استفاده شود گیاهی ایمن و بدون عوارض جانبی است (Mullaicharam et al., 2014).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: به‌عنوان ضد التهاب، ضد اسپاسم، ضد تهوع، ضد اسپاسم و ضد التهابات دستگاه گوارش، مسکن درد، در درمان بیماری‌های پوستی (از قبیل پسوریازیس، اگزما)، برونشیت، سرماخوردگی، سرفه، تب، اختلالات گوارشی و در التیام ضخم کاربرد دارد (Hameed et al., 2018).

اندام مورد استفاده: سرشاخه‌های گل‌دار

شکل استفاده: جوشانده، دم‌نوش، ضماد

ترکیبات فیتوشیمیایی: ترکیبات اسانسی شامل سزکویی‌ترپنی مانند α-Bisabolol oxide A&B، β-farnesene و α-farnesene، سزکویی‌ترپن‌لاکتونی مانند Matricin

فلاونوئیدی: شامل فلاونی مانند آپی‌ژنین و لوتئولین، فلاونولی مانند کوئرستین، فنولیک: مانند کافئیک و کلروژنیک اسید

سایر ترکیبات: کومارینی (در گل‌ها): مانند Herniarin و Umbelliferone، اسیدهای چرب (در گل‌ها): مانند Oleanolic acid

استرولی (در گل‌ها به صورت آگلیکون و گلیکوزیدی): شامل بتاسیتوسترول و استیگماسترول (Singh et al., 2011).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: مسکن درد، آرام‌بخش، ضد هایپرگلیسیمی، ضد اسپاسم و ضد التهاب (عامل: سزکویی‌ترپن‌ها)، اگزما، ضد درماتیت ناشی از تابش خورشید، فعالیت استروژنی، فعالیت آنتی‌بیوتیکی، ضد دیابت، آنتی‌اکسیدان، کنترل عوامل ایجاد بیماری‌های قلبی و عروقی (Nargesi et al., 2018)، ضد سرطان، ضد آلرژی (یکی از عوامل مؤثر: ترکیبات اسانسی، (Wu et al., 2012))، جلوگیری از پوکی استخوان، ضد ویروس، ضد خارش و حساسیت پوستی، در التیام زخم، درمان موکوزیت دهانی، ضخم معده، ضد استرس و اضطراب (عامل ترکیب فلاونی آپی‌ژنین، (Avallone et al., 2000)، بهبود فعالیت سیستم ایمنی بدن، ضد میکروب، مؤثر در درمان بوتولیسم نوزاد، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های کبدی، مهار تکثیر ویروس فلج اطفال، مؤثر در ورم مخاط دهان (Nargesi et al., 2018).

تداخلات دارویی/ عوارض جانبی: بابونه به صورت چای و کرم موضعی استفاده می‌شود. استفاده خوراکی آن 15-9 گرم/روز توصیه شده است. دهان‌شویه‌های بابونه آلمانی از 8 گرم گل بابونه در 1000 میلی‌لیتر آب تشکیل شده‌اند (Mekhlef et al., 2017).

خارمریم:  (Silybumm marianum (L.) Gaertn)

از قدیم‌الایام خارمریم به‌عنوان محافظت‌کننده کبدی و در مداوای بیماری‌های صفراوی مورد استفاده قرار می‌گرفته است و در زمینه فعالیت‌های ضد سرطانی و محافظت‌کنندگی کبدی آن تأییدیه‌های پزشکی وجود دارد (Kalkhorani et al., 2020). همچنین گزارش شده است که ماده مؤثره این گیاه دارای خاصیت ضد ویروسی و تقویت‌کنندگی قوی سیستم ایمنی بدن، ضدالتهابی و افزایش دهنده گلوتاتیون سلولی می‌باشد. ترکیبات فلاونولیگنانی مانندSilybin  و Silymarin به‌عنوان ترکیبات غالب آن محسوب می‌شوند (Al-Snafi and Thuwaini, 2016). اما سیلیبین مؤثرترین ماده موجود در این گیاه است که به عنوان آنتی اکسیدان و محافظ کبدی شناخته شده است و غلظت آن در صفرا 60 برابر خون است (Singh et al., 2011). به عبارت دیگر، فلاونوییدهایی مانند سیلیبین به عنوان آنتی اکسیدان‌های بسیار قوی و اسکاونجرهای (ناخالصی زداهای) رادیکال آزاد به شمار می‎‌روند (Omidbaigi, 2005). عصاره بذر خارمریم به نام سیلی‌مارین شناخته می‌شود و کبد را در برابر انواع مسمومیت‌ها از جمله قارچ آمانیتا، استامینوفن و الکل محافظت می‌کند (Bayrami et al., 2018). علاوه بر این گزارش‌ها بیانگر این است که که سیلی‌مارین پیشرفت سرطان کبد و پروستات را مهار، کلیه را در برابر مسمومیت‌ها از جمله داروی سیسپلاتین محافظت و موجب کاهش قند خون در بیماران دیابت نوع دوم می شود، اما جهت تجویز به کارآزمایی‌های بالینی بیشتری نیاز دارد. بر اساس گزارش­ها، ماده مؤثره خارمریم از طریق تحریک DNA پلیمراز، تثبیت غشای سلولی، جذب رادیکال‌های آزاد و افزایش گلوتاتیون سلولی، موجب محافظت‌کبدی می‌شود (Singh et al., 2011). اداره غذا و داروی آلمان مصرف خارمریم را جهت درمان اختلالات گوارشی، مسمومیت و سیروز کبدی و به عنوان یک مکمل دارویی در درمان التهاب کبدی پیشنهاد کرده است (Kłeczek et al., 2019). اگر در دوز درمانی مناسب مصرف شود فاقد عوارض جانبی است و گزارش‌ها حاکی از این است که در استفاده طولانی‌مدت هیچ‌گونه عوارض جانبی نداشته و برای کودکان، زنان حامله و شیرده منع مصرف آن گزارش نشده است و دوز مصرفی روزانه آن به‌صورت دقیق تعیین نشده اما در گزارش‌های مختلف حدود 800-100 میلی‌گرم در روز توصیه شده است (Seca et al., 2014).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: در درمان کبد چرب و بیماری‌های کبدی و دیابت مصرف می‌شود (Hameed et al., 2018).

اندام مورد استفاده: میوه، برگ

شکل استفاده: جوشانده، پودر

ترکیبات فیتوشیمیایی: فلاونولیگنانی: مانند Silybin A&B، Silymarin، Silychristin، isosilybinوSilydianin،

فلاونوئیدی: مانند کوئرستین و Taxifolin

استرولی: مانند سیتوسترول، کمپسترول، کلسترول و استیگماسترول

اسید‌های چرب: مانند اولئیک اسید و پالمیتیک اسید (Singh et al., 2011).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: ضد فشار خون بالا (عامل: Silymarin)، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های کبدی (عامل ترکیبات فلاونولیگنانی مانند سیلیبنین و سیلیمارین)، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های نورونی، فعالیت هیپوکلسترولمیک (عامل: سیلیمارین)، ضد عفونت ویروسی، پیشگیری از تشکیل پلاک آترو اسکلروز در آئورت (مدل حیوانی)، کنترل مسمومیت کلیوی ناشی از تجویز سیسپلاتین (مدل حیوانی، عامل: سیلیبین)، مهار اختلالات کلیوی ناشی از اثر سیکلوسپورین (مدل حیوانی، عامل: سیلیبین)، کاهش چربی از طریق بهبود دفع LDL، کاهش سنتز کلسترول در سلول‌های کبد، جلوگیری از عوارض ناشی از کلسترول بالا؛ جلوگیری از آسیب سلول‌های مغزی از طریق مهار التهاب سلول‌های مغزی، مهار آسیب‌های مغزی ناشی از لخته شدن خون در عروق مغزی، خواص آنتی‌اکسیدانی روی ترکیبات خونی از طریق همولیز گلبول قرمز ناشی از تجویز و پراکسید هیدروژن و دیگر مواد تولیدکننده رادیکال‌های آزاد، بازدارنده شیمیایی (Chemopreventive) در سلول‌های سرطانی (عامل: سیلیبین و سیلیمارین)؛ خواص استروژنی (عامل: تاکسی‌فولین)، تأثیر بر روی رسپتورهای استروژنی استخوان بدون تأثیر آگونیست استروژنی و اثر ضد استروژنی بر روی رحم (عامل: ترکیبات فلاونوئیدی)؛ پیشگیری از آب مروارید ناشی از تجویز گالاکتوز (مدل حیوانی)، ضد پسوریازیس (احتمالاً به دلیل دفع متابولیت‌های ناخواسته از بدن به خصوص از کبد و همچنین مهار چرخه CAMP و مهار سنتز لوکوترپن‌ها)، سیلیمارین به‌عنوان یک آنتی‌اکسیدان قوی در درمان زخم معده است (Křen and Walterová, 2005)، ضد فیبروتیک، ضد ویروس و تقویت سیستم ایمنی بدن (عامل: ترکیب فلاونولیگنانی Silybin)، کنترل عفونت ویروس HCV از طریق جلوگیری از انتقال ویروس و فعالیت RNA پلیمراز (Polyak et al., 2008)، ضد باکتری، ضد اضطراب (Nargesi et al., 2018).

کارآزمایی‌بالینی: محافظت در برابر مسمومیت‌های ناشی از تتراکلریدکربن، استامینوفن و تترا کلرو متان، کاهش‌دهنده کلسترول خون در بیماران هایپرکلسترولمی و هایپرلیپیدمی، بهبود هدایت عصبی در رشته‌های عصبی بیماران دیابتی، ضد دیابت، کاهش و کنترل لنفوسیتوتوکسیتی و افزایش لنفوسیت‌ها (Bahmani et al., 2015).

تداخلات دارویی/ عوارض جانبی: گیاه دارویی بدون عوارض جانبی است. تنها در دوزهای خیلی بالا شاید واکنش‌هایی را موجب می‌شود. اثرات مفید محافظت کبدی و اثرات ضد سرطانی آن دارای تأییدات پزشکی است (Mekhlef et al., 2017).

شیرتیغک: ( Sonchus oleraceus  L.)

سزکویی‌ترپن‌لاکتون‌گلیکوزیدها ترکیبات عمده ماده مؤثره شیرتیغک را شامل می‌شوند (Shelef et al., 2016). همچنین تری‌ترپنوئیدها و فلاونوئیدها دیگر ترکیبات فیتوشیمیایی گیاه شیرتیغک می‌باشند (Kłeczek et al., 2019). فعالیت آنتی‌اکسیدانی قوی از ماده مؤثره این گیاه گزارش شده است (Elsharkawy and Alshathly, 2013). به‌طور کلی گیاه شیرتیغک سرشار از ترکیبات سزکویی‌ترپن‌لاکتون گلیکوزیدی است اما در زمینه فعالیت بیولوژیک ماده مؤثره و ترکیبات خالص شده آن گزارش‌های چندانی موجود نیست و پتانسیل تحقیقاتی مناسبی دارد (Aldayarov et al., 2022).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: به‌عنوان ضد التهاب، ضد عفونت و در درمان حساسیت‌های پوستی، روماتیسم و اختلالات گوارشی استفاده می‌شود. در درمان اختلالات گوارشی و کبدی، سردرد، هپاتیت، روماتیسم، آبمیوه آن در درمان خونریزی هنگام زایمان، به‌عنوان مقوی بدن، ضد انگل، تب‌بر، ضد اسپاسم، آرام‌بخش، التیام ضخم، ضد عفونت، ضد التهاب، ضد سرطان و آنتی‌اکسیدان قوی کاربرد دارد (Puri et al., 2018).

اندام مورد استفاده: برگ

شکل استفاده: جوشانده، دم‌نوش، ضماد

ترکیبات فیتوشیمیایی: سزکویی‌ترپن‌لاکتون گلیکوزید: مانند Sonchusides A-D، Glucozaluzanin C، Macrocliniside A، Crepidiaside A و Picrisides B

تری‌ترپنوئیدی: مانند Lupiol، Ursolic acid و Oleannolic acid

فلاونوئیدی (آگلیکون و گلیکوزیدی): شامل فلاونی مانند آپی‌ژنین، فلاونولی مانند کوئرستین (Hameed et al., 2018)

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: آنتی‌اکسیدان، ضد دیابت، ضد التهاب، ضد درد، ضد اضطراب، ضد اضطراب، ضد میکروب، ضد باکتری، تب‌بر، سیتوتوکسیک (Puri et al., 2018).

بابونه کبیر: (Tanacetum parthenium (L.) Sch.Bip)

بابونه کبیر منبع سرشاری از تعداد زیادی ترکیبات سزکویی‌ترپن‌لاکتون و همچنین فلاونوئیدهاست و بیشترین حضور این ترکیبات در برگ‌ها و گل‌های آن گزارش شده است (Pourianezhad et al., 2016). برگ و گل‌های این گیاه به دلیل ترکیبات مذکور به‌ویژه ترکیب سزکویی‌ترپن‌لاکتونی Parthenolide دارای فعالیت آرام‌بخشی، ضد التهابی و تب‌بری مناسبی هستند که مؤید کاربرد سنتی آن در درمان سردرد میگرنی، تب، سرماخوردگی و آرتروز می‌باشد (Pareek et al., 2011). فعالیت تحریک‌کنندگی رحم بابونه کبیر نیز تأییدکننده کاربردهای سنتی آن به‌عنوان سقط کننده جنین و قاعده‌آوری و همچنین دلیل منع مصرف آن در دوران بارداری است (Nargesi et al., 2018). بر اساس گزارش‌های متعدد از کارآزمایی‌های بالینی، مصرف روزانه برگ خشک آن به میزان 300-100 میلی‌گرم برای حداکثر 4 بار در روز درمان مناسبی برای سردردهای میگرنی می‌باشد و عامل اصلی آن ترکیب سزکویی‌ترپن‌لاکتونی Parthenolide عنوان شده است (Singh et al., 2011). بنابراین بابونه کبیر را می‌توان به‌عنوان گیاه دارویی بی‌خطر و مؤثر در درمان سردردهای میگرنی برای بشر معرفی نمود (Bayrami et al., 2018).

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: به‌عنوان ضدالتهاب و ضد انگل و در درمان میگرن، سردرد، ضخم معده و اختلالات گوارشی کاربرد دارد. به‌عنوان تب‌بر، قاعده آور، در سقط جنین، در درمان میگرن، سردرد، و روماتیسم، آرتروز و اختلالات گوارشی کاربرد دارد (Pourianezhad et al., 2016).

اندام مورد استفاده: برگ، سرشاخه‌های گل‌دار، اندام‌های هوایی

شکل استفاده: جوشانده، دم‌نوش

ترکیبات فیتوشیمیایی: سزکویی‌ترپن‌لاکتونی (بیش از 30 ترکیب): از سه نوع Eudesmanolides، Ermacranolides و Guaianolides می‌باشند. مانند Parthenolide و Artecanin

فلاونوئیدی: شامل فلاونولی مانند کمپفرول، کوئرستین، Centaureidin،Jaceidin  و Santin، فلاونی مانند لوتئولین، آپی‌ژنین و Chrysoeriol

ترکیبات اسانسی: مانند کامفور، کامفن و آلفا و بتا پینن

کومارینی: مانند Isofraxidin و 9-epipectachol B (Pourianezhad et al., 2016).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: ضد التهابی (عامل مؤثر: ترکیب سزکویی‌ترپن لاکتونی parthenolide)، مهار سنتز پروستاگلاندین‌ها، مؤثر بر عضله صاف عروقی (ازجمله عوامل مؤثر parthenolide)، مؤثر بر روی فعالیت پلاکت‌ها (عامل مؤثر: ترکیبات سزکویی‌ترپن‌لاکتونی)، مهار ترشح هیستامین، محافظت‌کننده در برابر آسیب‌های شیمی‌درمانی (عامل مؤثر parthenolide) ضد سرطان (عامل مؤثر: Parthenolide و سایر ترکیبات سزکویی‌ترپن‌لاکتونی)، مؤثر در درمان سردرد میگرنی و پتانسیل پیشگیری از بروز آن، ضد انگل لیشمانیا (عامل: Parthenolide)، آرام‌بخش (عامل احتمالی: ترکیب مونوترپنی آلفاپینن)، ضد حشره (عامل: ترکیبات مونوترپنی) (Tiuman et al., 2005)

کارآزمایی بالینی: بر اساس گزارش‌های متعدد بالینی بابونه کبیر فعالیت مناسب در درمان سردرد میگرنی دارد.

دوز روزانه مصرف برگ بابونه کبیر جهت درمان میگرن 125 میلی‌گرم از برگ خشک آن توصیه شده است و میزان Parthenolide موجود در این مقدار ماده خشک به منظور درمان میگرن باید حداقل 2 درصد باشد. در کودکان زیر دو سال نباید استفاده شود. در کودکان بزرگ‌تر از دو سال دوز تنظیم‌شده بزرگ‌سالان را باید متناسب با وزن آن‌ها تنظیم کرد. دوز تعیین‌شده بر اساس فرد بزرگ‌سال با وزن 70 کیلوگرم است و بنابراین اگر وزن بچه 25-20 کیلوگرم باشد، دوز مناسب بابونه کبیر برای او یک‌سوم دوز فرد بزرگ‌سال خواهد بود.

دوز برای افراد بزرگ‌سال: 300-100 میلی‌گرم برای حداکثر 4 بار در روز تعیین شده است و این دوز می‌تواند حاوی 4/0-2/0 درصد Parthenolide باشد.

برای بیماری‌های التهابی (مانند آرتروز) 120-60 قطره عصاره به تکرار دو بار در روز و به نسبت 1:1 وزنی/حجمی  یا 120-60 قطره یا 120-60  قطره  تنتور دو بار در روز و به نسبت 1:5 وزنی/حجمی توصیه شده است (Pourianezhad et al., 2016).

تداخلات دارویی/ عوارض جانبی: مهم‌ترین عوارض جانبی مصرف بابونه کبیر زخم و التهاب مخاط دهان و زبان، تورم لب و درماتیت است. توسط زنان باردار نباید استفاده شود چون برگ‌های این گیاه موجب القاء قاعدگی می‌شوند. همچنین مصرف آن برای مادران شیرده و کودکان توصیه نمی‌شود. یک گزارش بالینی بر روی 30 بیمار مبتلا به میگرن به مدت 11 ماه نشان داد که استفاده بابونه کبیر فاقد اثر ژنوتوکسیک است و اختلالات کروموزومی را القاء نمی‌کند (Pareek et al., 2011).

شنگ: (Tragopogon graminifolius DC.)

از ماده مؤثره این گیاه فعالیت التیام‌دهندگی زخم مناسبی گزارش شده است و دلیل متوقف کردن استرس‌های اکسیداتیو و پراکسیداتیو چربی، تحت تأثیر ترکیبات فلاونوئیدی به‌ویژه لوتئولین عنوان شده است (Goorani et al., 2018). اما در زمینه ترکیبات فیتوشیمیایی آن مطالعه چندانی صورت نگرفته است و فقط تعدادی ترکیب فنولی و فلاونوئیدی از ماده مؤثره آن شناسایی شده است (Omidbaigi, 2005). به‌طور کلی فعالیت‌های بیولوژیکی بسیار متنوعی از گیاهان تیره کاسنی گزارش شده است. گیاهان تیره کاسنی می‌توانند موجب تداخلات و عوارض جانبی مختلفی نیز شوند.

استفاده اتنوبوتانیکی/اتنوفارماکولوژیکی: به‌عنوان مدر و در درمان اختلالات گوارشی استفاده می‌شود. در درمان ضخم دستگاه گوارش، اختلالات کبدی، به‌عنوان ضد سرفه، ترمیم پوست، التیام ضخم و خونریزی، قابض و به‌عنوان سبزی استفاده می‌شود (Farzaei et al., 2015).

اندام مورد استفاده: ریشه، برگ

شکل استفاده: جوشانده، ضماد

ترکیبات فیتوشیمیایی: فنولیک: شامل اسیدگالیک، اسید کافئیک، اسیدفرولیک

فلاونوئیدی مانند کاتچین و لوتئولین (Farzaei et al., 2015).

فعالیت بیولوژیک گزارش شده از ماده مؤثره: مؤثر بر بهبود کولیت روده (زخم و التهاب مزمن روده) از طریق اثر ضد التهابی، تقویت سیستم ایمنی بدن، فعالیت آنتی‌اکسیدانی و بهبود مخاطی، التیام زخم پوست به دلیل متوقف کردن استرس‌های اکسیداتیو و پراکسیداتیو چربی، آنتی‌اکسیدان قوی (از جمله ترکیبات مؤثر: ترکیب فلاونی لوتئولین)، محافظت‌کننده و تقویت کننده کبد (Bayrami et al., 2018).

تداخلات دارویی/ عوارض جانبی: دوزهای مختلف عصاره گیاه شنگ فاقد عوارض جانبی بر روی کبد است (Goorani et al., 2018).

نتیجه‌گیری

تیره کاسنی یکی از مشهورترین و پرمصرف‌ترین تیره‌های گیاهی در زمینه استفاده‌های دارویی و درمانی است و خاصیت دارویی گیاهان این تیره تحت تأثیر ترکیبات متنوع ماده مؤثره آن‌ها به ویژه ترکیبات اسانسی است. به عبارت دیگر، ترکیبات اسانسی به‌ویژه مونوترپن‌ها و سزکویی‌ترپن‌ها به‌عنوان ترکیبات عمده ماده مؤثره اغلب گونه‌های گیاهی این تیره گزارش شده‌اند و سزکویی‌ترپن­لاکتون‌ها به‌عنوان ترکیبات خاص ماده مؤثره گیاهان تیره کاسنی هستند. سایر ترکیبات از قبیل فنلی و فلاونوئیدها و تری­ترپنوئیدها نیز دیگر ترکیبات فیتوشیمیایی رایج ماده مؤثره گیاهان این تیره هستند و در برخی از گونه‌های گیاهی آلکالوئیدها نیز در ماده مؤثره گیاهان این تیره شناسایی و جداسازی شده‌اند. بنابراین می‌توان از اسانس بسیاری از گیاهان این تیره برای اهداف دارویی و درمانی با انجام تحقیقات بیشتر استفاده کرد. از لحاظ تداخلات و عوارض جانبی گیاهان این تیره نیز موارد احتیاطی وجود دارد اما به‌طور کلی از این نظر، استفاده‌های دارویی و تغذیه‌ای گیاهان تیره کاسنی از محدودیت‌های چندانی برخوردار نیستند اما بر اساس گونه‌های گیاهی نیاز به رعایت دوز مصرف و یا شکل استفاده وجود دارد. در مجموع خلاً تحقیقاتی زیادی در زمینه تداخل، عوارض جانبی و دوز مصرف گیاهان دارویی به‌ویژه در کشور ایران وجود دارد. البته به رغم اینکه تیره کاسنی از جمله گیاهان دارویی با عوارض جانبی کمتری است اما در زمینه برخی از گونه‌های گیاهی تیره کاسنی مقدار کمی تداخل و یا عوارض جانبی گزارش شده است؛ به طوری که هیچ تداخل دارویی یا عارضه جانبی در صورت استفاده در دوز معمول گیاه باباآدم (Arctium lappa L.) گزارش نشده است؛ اما  احتمال اندکی در ایجاد حساسیت در صورت استفاده موضعی بر روی پوست وجود دارد و ممکن است موجب بروز درجه اندکی از حساسیت گردد. استفاده در دوز بیش از حد ممکن است با داروهای کاهش‌دهنده قند خون تداخل ایجاد کند. در دوران بارداری و شیردهی باید از استفاده آن خودداری شود (Al-Snafi and Thuwaini, 2016). همچنین مصرف گل همیشه بهار برای درصد کمی از افراد ممکن است آلرژی‌زا باشد و در افرادی که به گیاهان تیره کاسنی حساسیت دارند باید با احتیاط مصرف شود. بر اساس گزارش‌ها استفاده خوراکی آن تا دوز 5 گرم/کیلوگرم در موش‌ها ایجاد سمیت نکرده است و در دوزهای 025/0 تا 1 گرم/کیلوگرم تغییرات هماتولوژیکی نشان نداده است؛ اما نیتروژن اوره خون و آلانین ترانس آمیناز مقداری افزایش نشان داد (Silva et al., 2007). در زمینه گیاه کاسنی (Cichorium intybus) نیز اگر در دوز معمول استفاده شود هیچ‌گونه عوارض جانبی ندارد. پتانسیل اندکی برای ایجاد حساسیت از طریق استفاده موضعی بر روی پوست دارد (Ripoll et al., 2007). بر اساس گزارشی، استفاده خوراکی کاسنی به مدت 28 روز در مدل حیوانی (موش) هیچ‌گونه سمیتی نشان نداد (Ripoll et al., 2007). دوز مصرف (Sifton, 2000): 5-3 گرم پودر ریشه در 250-150 میلی‌لیتر آب، دم‌نوش (4-2 گرم پودر برای 10 دقیقه)، چای (4-2 گرم گل اندام‌های گیاه با 250-150 میلی‌لیتر) (Al-Snafi, 2016). کنگر (Gundelia tournefortii ) در استفاده بیش از 300 میلی‌گرم/کیلوگرم وزن ممکن است موجب آسیب به کبد شود. استفاده آن در مرحله رشد رویشی به دلیل وجود اسید هیدروسیانیک می‌تواند برای دام (گاو و گوسفند) مرگ‌آور باشد (Kumar et al., 2012). بابونه آلمانی (Matricaria chamomilla) استفاده خوراکی آن 15-9 گرم/روز توصیه شده است. دهان‌شویه‌های بابونه آلمانی از 8 گرم گل بابونه در 1000 میلی‌لیتر آب تشکیل شده‌اند (Mekhlef et al., 2017). خارمریم گیاه دارویی بدون عوارض جانبی است. تنها در دوزهای خیلی بالا شاید واکنش‌هایی را موجب می‌شود. اثرات مفید محافظت کبدی و اثرات ضد سرطانی آن دارای تأییدات پزشکی است (Noreen et al., 2017). بابونه کبیر (Tanacetum parthenium) دوز روزانه مصرف برگ خشک آن جهت درمان میگرن، 125 میلی‌گرم توصیه شده است و میزان Parthenolide موجود در این مقدار ماده خشک به منظور درمان میگرن باید حداقل 2 درصد باشد. در کودکان زیر دو سال نباید استفاده شود. در کودکان بزرگ‌تر از دو سال دوز تنظیم‌شده بزرگ‌سالان را باید متناسب با وزن آن‌ها تنظیم کرد. دوز تعیین شده بر اساس فرد بزرگ‌سال با وزن 70 کلیوگرم است و بنابراین اگر وزن بچه 25-20 کیلوگرم باشد، دوز مناسب بابونه کبیر برای او یک‌سوم دوز فرد بزرگ‌سال خواهد بود (Pourianezhad et al., 2016). به‌طور کلی یافته­ها حاکی از این است که مصرف گیاهان تیره کاسنی برای مقاصد دارویی بهتر است با اطلاعات و دانش بیشتری صورت گیرد که اطلاعات مقاله حاضر تا حدی راهگشا است. همچنین بر اساس گزارش­های موجود تولیدات دارویی بسیار مناسبی از برخی از گیاهان تیره کاسنی می­توان به دست آورد.