مروری بر وضعیت ذخایر ژنتیکی گیاهان دارویی در ایران

نوع مقاله : مروری

نویسندگان

1 بخش جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی، ارومیه، ایران.

2 بخش جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی، ارومیه، ایران

10.22091/ethc.2025.12881.1059

چکیده

هدف: یکی از مهمترین جنبه‌های تنوع زیستی گیاهی، گیاهان دارویی و ذخایر ژنتیکی آنها است. در حال حاضر کشورهای زیادی اقدام به تهیه ذخایر ژنتیکی گیاهی مناطق بوم‌شناختی خود کرده‌اند که گیاهان دارویی را نیز شامل می‌شود. امروزه با مطرح شدن تنوع زیستی گیاهان دارویی، افق‌های نوینی در مورد تنوع گونه‌ای این گیاهان، حفاظت و استفاده پایدار از آنها محقق شده است. گیاهان دارویی، یک صنعت نوظهور در بخش کشاورزی است که رشد متوسط سالانه ۱۵/۵ درصد دارد. صادرات مداوم گیاهان دارویی مستلزم حفاظت از رویشگاه‌ها و ایجاد ذخیره‌گاه‌های خارج از رویشگاه‌ها است. هدف این مطالعه بررسی وضعیت جاری ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی گیاهان دارویی ایران و مرور مطالعات و اقدامات انجام گرفته است.
مواد و روش‌ها: روش تحقیق شامل جستجوی مقالات، منابع و سایت‌های مرتبط با رویشگاه‌های گیاهان دارویی با استفاده از کلیدواژه‌های ذخایر ژنتیکی گیاهی و مرتبط با آن بود.
نتایج: نتایج نشان داد که با وجود فلور متنوع گیاهان دارویی در ایران و تخریب روزافزون رویشگاه‌های این گیاهان، حفاظت از رویشگاه‌های طبیعی و ایجاد ذخیره‌گاه‌های خارج از رویشگاه‌ها برای جلوگیری از تهدید بقاء گونه‌ها و استفاده پایدار از آنها ضروری است.
نتیجهگیری: در ایران، روند ایجاد ذخیره‌گاه‌های ژنتیک و بانک‌های ژن در حال گسترش است ولی حفاظت درون رویشگاهی روند نامطلوبی دارد.  

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الهیاری‌فرد، نجف‌ (۱۳۹۳). تنوع زیستی موجودات تراریخته (GMOs) و اخلاق زیستی. کنگره ژنتیک ایران (اولین کنگره بین‌المللی و سیزدهمین کنگره ملی)، تهران، ایران.
بلیک، ژانت‌ (۱۳۸۲). اهمیت و ابعاد قانون نقش تنوع فرهنگی در حفاظت از تنوع زیستی. نشریه علوم محیطی، (۲)، ۷۶–۷۳.
بنی‌اعمام، مهرناز؛ و کدخدایی، سعید‌ (۱۴۰۲). چالش‌های تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی در ایران. چهارمین کنفرانس ملی توسعه کشاورزی، زمین سالم، کرج، ایران.
زارع، حبیب؛ هدناس، لارس؛ اکبری‌نیا، مسلم؛ و امینی، طیبه‌ (۱۳۹۶). اهمیت حفاظت از تنوع زیستی در فلور خزه‌ای ایران. مجله طبیعت ایران، ۴ (۲)، ۵۶–۹۶.
زند، اسکندر؛ و جلیلی، عادل‌ (۱۴۰۲). اهمیت تنوع زیستی، تنوع زیستی در ایران و جهان و کنوانسیون جهانی تنوع زیستی. مجله طبیعت ایران، ۸۸ (۳)، ۷۳–۸۹.
ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی‌ (بی‌تا). بازیابی‌شده از: https://irkbn.com/vicepresident_science_technology
سرخی‌ لله‌لو، بهزاد؛ پوراسماعیل، معصومه؛ محمودی، محمد؛ و رسولی، ولی‌الله‌ (آذر ۱۴۰۱). بانک‌های ژن گیاهان زراعی و منابع طبیعی. فصلنامه اثربخشی بازتاب تات، ۵ (۶)، ۱۲–۱۵.
سفیدکن، فاطمه‌ (۱۳۹۹). حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهان دارویی کشور. نشریه طبیعت ایران، ۵ (۵)، ۱۲۷–۱۲۱.
صفری‌الموتی، پروانه؛ و کرمی‌دهکری، اسماعیل‌ (۱۴۰۲). عوامل مؤثر بر ادراک جوامع روستایی در مورد از بین رفتن تنوع زیستی در منطقه حفاظت‌شده سرخ‌آباد، استان زنجان. نشریه محیط زیست طبیعی، ۳ (۷۶)، ۶۷–۷۸.
علیزاده‌علی‌آبادی، علی‌ (۱۴۰۰). مروری بر نقش گونه‌های بیگانه مهاجم در کاهش تنوع زیستی و نحوه مدیریت هماهنگ آن‌ها در سطح ملی و بین‌المللی. مجله تحقیقات حمایت و حفاظت جنگل‌ها و مراتع ایران، ۲ (۱۹)، ۲۳۱–۲۵۰.
مجرد، مهران‌؛ و کاروانی، وحید (۱۴۰۱). ارزش‌گذاری اقتصادی بهره‌برداری از گیاهان طبیعی خوراکی در جوامع محلی (مطالعه موردی: شهرستان ارومیه). مجله محیط زیست و توسعه، ۱۳ (۲۶)، ۵۵–۶۲.
کوچکی، علیرضا؛ نصیری‌محلاتی، مهدی؛ مرادی، روح‌اله؛ و علیزاده، یاسر‌ (۱۳۹۰). فراتحلیل تنوع زیستی کشاورزی در ایران. نشریه کشاورزی بوم‌شناختی، ۲ (۱)، ۱–۱۰.
لارتی، مژگان؛ محرابیان، احمدرضا؛ عرب‌سلمانی، خدیجه؛ سروی، علی؛ و علائی‌فر، مائده‌ (۱۴۰۳). اتنوبوتانی، حفاظت و توسعه پایدار. مجله زیست‌قوم‌شناسی و حفاظت تنوع زیستی، ۱ (۱)، ۱۰–۲۰.
مجرد آشناآباد، مهران؛ و کاروانی، وحید‌ (۱۴۰۲). ارزش‌گذاری گیاهان دارویی طبیعی جمع‌آوری‌شده از جنگل‌ها و مراتع شهرستان ارومیه و اثرات محیط‌زیستی آن. نشریه علوم و تکنولوژی محیط زیست، ۲۵ (۶)، ۱۰۷–۱۲۰.
محمدی‌فاضل، اصغر؛ خراسانی، نعمت‌اله؛ عباسپور، مجید؛ و حجتی، سیدمحمدباقر‌ (۱۳۹۳). ضرورت‌ها و الزامات بازنگری راهبردهای حفاظت از تنوع زیستی ایران. نشریه محیط زیست طبیعی، ۲ (۶۷)، ۱۹۵–۲۰۶.
محمودی، شیرین؛ حمزه، بهنام؛ و سربرزه، مصطفی‌ (۱۴۰۴). حفاظت هوشمند از نقاط داغ تنوع زیستی: نقش فناوری‌های نوین در ایران و جهان. نشریه طبیعت ایران، ۱ (۱۰)، ۲۵–۳۹.
مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران‌ (بی‌تا). بانک گیاهی. بازیابی‌شده از: www.ibrc.ir
ملکیان، منصوره؛ و جعفری، رضا‌ (۱۳۹۰). استفاده از فناوری سنجش از دور در حفاظت از تنوع زیستی. فصلنامه اطلاعات جغرافیایی سپهر، ۸۰ (۲)، ۱۸–۲۲.
منوری، سیدمسعود؛ و رحیمی، راضیه‌ (۱۳۸۹). مقایسه تلفیق تنوع زیستی در فرآیند ارزیابی زیست‌محیطی ایران و کشورهای جنوب آسیا. نشریه محیط زیست طبیعی، ۶۳ (۲)، ۱۸۷–۱۹۶.
منوری، سیدمسعود؛ و نوازی، آزاده‌ (۱۳۸۹). جایگاه ارزیابی اثرات محیط‌زیستی در حفاظت از تنوع زیستی. نشریه محیط زیست و توسعه، ۲ (۲)، ۱–۱۰.
مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور‌ (بی‌تا). بخش تحقیقات زیست‌فناوری منابع طبیعی. بازیابی‌شده از: www.rifr-ac.ir
هامر، کارل؛ و خوشبخت، کورس‌ (۱۳۸۳). تنوع زیستی کشاورزی و ذخایر ژنتیکی گیاهی. مجله علوم محیطی، (۴)، ۱۳–۳۴.
 
References
Alizadeh Aliabadi, A. (2021). A review of the invasive alien species role in biodiversity loss and how to manage them coordinately at the national and international level. Iranian Journal of Forest and Range Protection Research, 2(19), 231–250.
Allahyari Fard, N. (2014). Biodiversity of genetically modified organisms (GMOs) and bioethics. In Proceedings of the Iranian Genetics Congress (First International Congress and Thirteenth National Congress), Tehran, Iran.
Anonymous. (2025). National Center for Genetic and Biological Resources of Iran. Plant bank. National Forests and Rangelands Research Institute, Natural Resources Biotechnology Research Department. Retrieved from http://www.ibrc.ir and http://www.rifr-ac.ir
Baniemam, M., & Kadkhodaei, S. (2024). Biodiversity challenges and genetic resources in Iran. In Proceedings of the Fourth National Conference on Agricultural Development, Healthy Land, Karaj, Iran.
Blake, J. (2003). The importance and legal significance of the role of cultural diversity in the preservation of biological diversity. Journal of Environmental Science, 1(1), 15–26.
Chandra De, L. (2016). Biodiversity and conservation of medicinal and aromatic plants. Advances in Plants & Agriculture Research, 5(4), 561–566.
Garhwal, U. (2025). Ex situ conservation as field gene bank of medicinal and aromatic plants at Ranichauri, Tehri. International Journal of Botany Studies, 10(1), 23–29.
Hamer, K., & Khoshbakht, K. (2004). Agricultural biodiversity and plant genetic resources. Journal of Environmental Science, 4, 13–34.
Koocheki, A., Nassiri, M., Moradi, R., & Allizadeh, Y. (2011). Meta-analysis of agrobiodiversity in Iran. Journal of Agroecology, 1(2), 1–16.
Kumar Shukla, S. (2023). Conservation of medicinal plants: Challenges and opportunities. Journal of Medicinal Botany, 7, 5–10.
Larti, M., Mehrabian, A., Arabsalmani, K., Sarvi, A., & Alaeifar, M. (2024). Ethnobotany, conservation and sustainable development. Research in Ethnobiology and Conservation, 1(1), 10–20.
Mahmoudi, S., & Hamze, B. (2025). Intelligence protection of biodiversity hotspots: The role of new technologies in Iran and the world. Journal of Iran’s Nature, 1(10), 25–39.
Malekian, M., & Jafari, R. (2011). Application of remote sensing technology in biodiversity protection. Journal of Sepehr Geographic Information, 80(2), 18–22.
Mohammadi Fazel, A., Khorasani, N., Abbaspour, M., & Hojjati, S. (2014). Review of the biodiversity conservation strategies of Iran. Journal of Natural Environment, 2(67), 195–206.
Mojarrad, M., & Carvani, V. (2023a). Economic valuation of edible natural plants in local societies (Case study: Urmia County). Journal of Environment and Development, 13(26), 55–62. (in Persian)
Mojarrad, M., & Carvani, V. (2023b). Valuation of natural medicinal plants collected from forests and rangelands of Urmia city and its environmental effects. Journal of Environmental Science and Technology, 6(25), 107–120. (in Persian)
Monavari, S., & Navazi, A. (2010). The place of environmental impact assessment in biodiversity conservation. Environment and Development Journal, 2(2), 1–9.
Monavari, S., & Rahimi, R. (2010). A comparison of biodiversity integration into environmental impact assessment procedures in I.R. Iran and South Asian countries. Journal of Natural Environment, 66(2), 187–196.
Safarialamouti, P., & Karamidehkordi, E. (2024). Factors affecting rural communities’ perceived biodiversity loss in the Sorkhabad protected area of the Zanjan Province. Journal of Natural Environment, 76(Special Issue), 67–78.
Sefidkon, F. (2020). Protecting the genetic resources of the country's medicinal plants. Journal of Nature, 5(5), 127. (in Persian)
Sorkhi Lelah Lu, B., Poor Esmaeil, M., Mahmoudi, M., & Rasouli, V. (2022). Crop gene banks and natural resources. Journal of Tat’s Reflection, 5(6), 12–15. (in Persian)
Volenzo, T., & Odiyo, J. (2020). Integrating endemic medicinal plants into the global value chains: Ecological degradation challenges and opportunities. Heliyon, 6, 1–11.
Zand, E., & Jalili, A. (2023). The importance of biodiversity in Iran and the world, and the global convention on biological diversity. Journal of Nature, 88(3), 73–89. (in Persian)
Zare, H., Hedenas, L., Akbarinia, M., & Amini, T. (2017). The importance of moss biodiversity conservation in Iran. Journal of Iran’s Nature, 2(4), 56–69.