نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران.
2 دانش آموخته سیستماتیک گیاهی و بوم شناسی، خرم آباد، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
Mohammad Mehrnia1* | Zahra Hosseini2
|
Article Info |
Abstract |
|
|
Article type Research Article
Article history Received: 15 July 2023 Revised: 13 August 2023 Accepted: 15 August 2023 Published: 1 October 2023
Keywords: Lorestan Medicinal plants Traditional healers Traditional medicine |
Traditional medicine and use of medicinal plants in Lorestan province has a long history. Traditional healers (Attar) continue this job in a family and kinship manner and remain as an encyclopedia of medicinal plants in society. Popularity and common use of Medicinal plants for treatment of diseases, shows the effect of these species on the recovery of people. The aim of this study was to identify the most common medicinal plants purchased from Apothecaries in the city of Khorramabad, the capital of Lorestan province, from 2016 to 2017. Data were collected through questionnaires and personal interviews with 30 apothecary and sellers of medicinal plants in Khorramabad (18 men and 12 women). Information includes demographic characteristics of Healers, and properties of the most common and best-selling (very popular) medicinal plants. The selection of participanter in the interview was purposeful and the study was conducted in a Semi-structured method. The mean age of Healers participating in the interviews was 43.7 and their work experience was 13.8 years. 6/7% of Healers had a field of study related to medicinal plants. Based on the results, 32 The best-selling medicinal species was identified. The amount and species of medicinal plants used by individuals vary somewhat in different seasons of the year. Identifying and introducing these medicinal plants can be effective and strategic for those in charge of the pharmaceutical industry and the production of drugs based on herbal products. Due to the existence of habitats and favorable climates in Lorestan, the study of the possibility and method of cultivation of Endemic and high-consumption medicinal plants can provide a major part of the province and country's need for medicinal species.
|
|
|
Cite this article: Mehrnia, M., & Hosseini, Z. (2023). The best-selling medicinal plants of Khorramabad apothecary shop. Research in Ethnobiology and Conservation, 1(1), 21-31. https//doi.org/10.22091/ethc.2023.9680.1004
©The Author(s). Publisher: University of Qom DOI: https//doi.org/10.22091/ethc.2023.9680.1004 |
||
پرفروشترین گیاهان دارویی عطاریهای خرمآباد
محمد مهرنیا1*| زهرا حسینی2
1 نویسنده مسئول، استادیار، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران. رایانامه: Mehrnia@rifr-ac.ir
2 دانشآموخته سیستماتیک گیاهی و بومشناسی، خرمآباد، ایران. رایانامه: zh83786@gmail.com
|
اطلاعات مقاله |
|
چکیده |
||
|
نوع مقاله پژوهشی |
|
طب سنتی و استفاده از گیاهان دارویی در استان لرستان قدمتی دیرینه دارد. درمانگران محلی و عطارها به شیوه خانوادگی و نَسَبی به این حرفه ادامه داده و همانند یک دایرةالمعارف در زمینه گیاهان دارویی در جامعه باقی ماندهاند. استفاده مرسوم از گیاهان دارویی برای درمان بیماریها، بیانگر اثربخشی این گونهها در بهبودی افراد است. این مطالعه با هدف شناسایی متداولترین گیاهان دارویی خریداریشده از عطاریهای شهر خرمآباد، مرکز استان لرستان از سال 1395 تا 1397 صورت گرفت. از طریق پرسشنامهها و مصاحبههای شخصی با 30 نفر از عطاران و فروشندگان گیاهان دارویی در شهر خرمآباد (18 مرد و 12 زن)، مشخصات دموگرافیک عطارها و خواص متداولترین و پرفروشترین گیاهان دارویی جمعآوری گردید. انتخاب افراد شرکتکننده در مصاحبه به صورت هدفمند و این مطالعه به روش نیمه ساختاریافته انجام گرفت. میانگین سنی مصاحبهشوندگان 7/43 سال و تجربة کاری آن‌ها 8/13 سال بود. فقط 7/6 درصد از شرکت‌کنندگان در مصاحبه، رشتة تحصیلی مرتبط با گیاهان دارویی داشتند. بر اساس نتایج به دست آمده، 32 گونه دارویی پرفروش در عطاریهای خرمآباد شناسایی شد. شناسایی و معرفی این گیاهان دارویی میتواند برای دستاندرکاران صنعت داروسازی و تولید دارو بر پایه محصولات گیاهی مؤثر و راهبردی باشد. با توجه به وجود رویشگاهها و اقلیمهای مساعد در منطقه لرستان، بررسی امکان و نحوه کشت گیاهان دارویی انحصاری و پرمصرف، میتواند بخش عمدهای از نیاز استان و کشور به گونههای دارویی را تأمین نماید. |
||
|
تاریخچه دریافت: 24/04/1402 بازنگری: 22/05/1402 پذیرش: 24/05/1402 انتشار: 09/07/1402
کلیدواژه‌ها گیاهان دارویی درمانگران محلی لرستان طب سنتی |
||||
|
استناد: مهرنیا، محمد، و حسینی، زهرا (1402). پرفروشترین گیاهان دارویی عطاریهای خرمآباد. پژوهش‌های زیست قوم شناختی و حفاظت، 1(1)، 31-21. https//doi.org/10.22091/ethc.2023.9680.1004
ناشر: دانشگاه قم © نویسندگان. |
||||
مقدمه
حدود صد و هفتاد سال پیش در عصر قاجار، پس از تأسیس دارالفنون (1230 ه.ش)، اولین دورههای داروسازی در ایران بنا نهاده شد. در آن زمان، داروخانههای نوین به شیوه امروزی، همانند سایر نقاط کشور هنوز در لرستان مرسوم نبود و حرفه داروسازی و طبابت را عدهای از درمانگران محلی و عطاران که به حکیمباشی ملقب بودند، انجام میدادند. این گروه که متولی طبابت و داروسازی بودند، گیاهان دارویی گوناگون را در محفظههای چوبی، قوطی شیشهای، سطلهای پلاستیکی، کیسههای پارچهای و شیشههای محتوی عرقیات و دمنوشهای مختلف را برحسب تنوع مصرف در قفسههای چوبی نگهداری میکردند. بسیاری از این گیاهان از نقاط مختلف لرستان جمعآوری و شناسایی شده و مابقی داروها و عصارههای گیاهی از قبیل صمغها و پودرهای گوناگون را که مختص لرستان نبودند (مانند دارچین، زنجبیل، کندر، کافور و ...) از شهر همدان که مرکز اصلی بار افکنی غرب کشور محسوب میشد، به خرمآباد وارد میکردند. بعد از سال 1302 شمسی، با ورود قشون ارتش و تشکیل پادگانهای نظامی و مدارس و احداث نخستین بیمارستان ارتش در خرمآباد، عدهای پزشک و داروساز تحصیلکرده، برای مقاصد نظامی و رفع نیازهای درمانی نظامیان و خانوادههایشان به شهر خرمآباد گسیل شدند و طب نوین به‌تدریج در خرمآباد آغاز به کار کرد (Shafizadeh, 2002). از آن سال‌ها به بعد استفاده از گیاهان دارویی به‌تدریج کاهش پیدا کرد، ولی همچنان عطارهایی بهصورت خانوادگی به این حرفه ادامه دادند و بهصورت یک دایره المعارف در زمینه گیاهان دارویی در جامعه باقی‌مانده‌اند. متأسفانه تعدادی از عطارها یا حکیم‌باشی‌ها موفق به کتابت دانش و تجربیات خود نشده و یا اینکه فرزندان راه والدین را ادامه ندادهاند و به همین علت افراد مجرب در این حوزه، بهصورت انگشت‌شمار باقی ماندهاند. وجود گیاهان انحصاری و اندمیک در لرستان سبب گردیده که یک طب سنتی متمایز از سایر مناطق وجود داشته باشد.
اعتبارسنجی علمی استفاده از گیاهان دارویی به مرکز بحث تبدیل شده است و تقریباً 20 درصد گیاهان یافت شده در جهان، تحت غربالگری فعالیتهای بیولوژیکی قرار گرفتهاند (Coopoosamy and Naidoo, 2012) و در کشورهای پیشرفته، 25 درصد داروهای پزشکی مبتنی بر گیاهان و مشتقات آن‌ها است (Muthu et al., 2006). طب سنتی هنوز هم بهعنوان مقرونبهصرفهترین و در دسترسترین منبع درمانی در سیستم مراقبتهای بهداشتی اولیه در جوامع فقیرنشین باقی مانده است و درمانهای محلی نقش پررنگی در چنین جوامعی دارا است (Yineger and Yewhalaw, 2007). یکی از راههای گسترش صنعت گیاهان دارویی، توسعة طب سنتی در ایران و به توصیة سازمان جهانی بهداشت، مناسبترین راه دسترسی به طب مطمئن و همچنین ارزان قیمت است (Bagheri et al., 2005). به دلیل کمبود وسایل ارتباطی، فقر، ناآگاهی و در دسترس نبودن امکانات بهداشتی مدرن، اکثر مردم به ویژه روستاییان، هنوز مجبور به استفاده از داروهای سنتی برای بیماریهای روزمره خود هستند. درمانگران سنتی اغلب بخشی از یک جامعه محلی، فرهنگ و سنت هستند و هنوز هم در بسیاری مناطق، از موقعیت اجتماعی بالایی برخوردارند و بر روی شیوههای سلامت محلی تأثیرگذارند (Cheikhyoussef et al., 2011). شناخت پتانسیلهای خاص و عظیم طب سنتی و استفاده صحیح از آن‌ها میتواند زمینهساز توسعه و خودکفایی کشور در زمینه خدمات بهداشتی، بهویژه در مناطق توسعهنیافته باشد (Qaraaty et al., 2014).
اقلیمهای مختلف آب و هوایی و در نتیجه پوششهای گیاهی متفاوت و فرهنگ مردم، بر انتخاب نوع گیاه دارویی مؤثر است (Firozi and Zahedifard, 2016) و وجود اقوام، فرهنگها و اعتقادات متنوع در نقاط مختلف ایران منجر به شکلگیری باورها و دانش بومی غنی و پویا در استفاده از طب سنتی و گیاهدرمانی در شهرهای کشور شده است. استان لرستان با پیشینه تاریخی-فرهنگی و پتانسیل عظیم رویشگاهی، از دیرباز در استفاده از گیاهان دارویی و ظرفیتهای درمانی آن‌ها، قدمت دیرینه دارد. ساکنین مناطق شهری و روستایی، با وجود داروها و خدمات پزشکی مدرن، هنوز از گیاهان دارویی بهعنوان یک درمان سنتی استفاده میکنند. امروزه مردم بخش عمدهای از گیاهان دارویی مورد استفاده خود را از عطاریهای سطح شهر تأمین میکنند.
گیاهان دارویی بومی میتواند منافع اقتصادی قابلتوجهی برای درمان بیماریهای مختلف و تولید مواد اولیه داروها داشته باشد. پرفروشترین گیاهان دارویی شهر خرمآباد، شامل گونههای زراعی و وحشی هستند و تعدادی از این گونهها، توسط افراد بومی جمعآوری و به فروش میرسند. با این وجود، اکثر گونهها از بازارهای بزرگ و عمدهفروشی تهران و شهرهای بزرگ تهیه میشوند. گونههای بومی (آویشن، چایکوهی یا کلکنه، پونه، ختمی و غیره) از نظر پتانسیل فروش و عرضه در بازار، از اهمیت قابل توجهی برخوردارند که با افزایش تقاضای خرید و مصرف، برداشت بیش از حد آن‌ها ممکن است به یک معضل تبدیل شود. طبق نظر عطارهای مورد مصاحبه، در شهرهایی با پوشش گیاهی غنی و متنوع، درصد بالایی از مردم که به طبیعت دسترسی دارند، تعدادی گونهها را جهت مصرف خانواده، از طبیعت جمعآوری و خشک مینمایند.
چند مطالعه درباره گیاهان دارویی پر تقاضای مردم در عطاریها و گیاهان دارویی مورداستفاده در طب سنتی شهرهای کشور صورت گرفته است. ازجمله این پژوهشها میتوان به بررسی عرضه و مصرف گیاهان دارویی موجود در عطاریهای استان لرستان (Naderi et al., 2009)، تهران (Ashayeri et al., 2013)، دشتستان استان بوشهر (Dolatkhahi and Ghorbani, 2013) و شیراز (Hosseini et al., 2017)، اشاره نمود. مطالعه اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان ابهر استان زنجان (Vafadar and Toghranegar, 2020)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی جنوب کرمان (Hosseini Kohnouj et al, 2019) اشاره نمود.
در طی چند دهه گذشته، علاقه به مطالعه گیاهان دارویی و استفاده سنتی از آن‌ها در مناطق مختلف جهان افزایش یافته است. Cheikhyoussef و همکاران (2011) در پژوهشی به بررسی دانش بومی استفاده از گیاهان دارویی و اقدامات فرهنگی مرتبط با روند التیامبخشی این گیاهان توسط درمانگران سنتی در منطقهای در نامیبیا پرداختند؛ متخصصان طب سنتی در منطقه موردمطالعه، از 61 گونه گیاه دارویی برای درمان بیماریها و اختلالات مختلف با بیشترین تعداد گونه برای بیماریهای روحی و به دنبال آن عفونت پوستی و صدمات خارجی استفاده میکنند (Cheikhyoussef et al., 2011). پژوهش دیگری در یکی از شهرهای بنگلادش با هدف مستندسازی استفاده از گیاهان دارویی صورت گرفته است که بر اساس نتایج این پژوهش، 32 گونه گیاهی، برای مصرف منظم، با هدف پیشگیری یا مصرف در زمانهایی که بیماری خاصی داشته باشند جهت درمان، تجویز شده است و مصرف گیاهان دارویی برای اهداف پیشگیرانه را مقرون به صرفه دانستهاند (Rahmatullah et al., 2010).
علیرغم اینکه تعداد زیادی از افراد جامعه برای حفظ سلامتی و پیشگیری و درمان بیماریها از گیاهان دارویی استفاده میکنند، عملاً اطلاعات رسمی درباره بازار فروش و مصرف گیاهان دارویی، وجود ندارد. با شناسایی پرمصرفترین گیاهان دارویی و کاربردهای رایج آن‌ها در بین مردم، میتوان برای کاشت و تولید گونههای بومی و غیربومی، ثبت و مستندسازی کاربردهای اثبات شده این گیاهان، به‌طور خاص و هدفمند، برنامهریزی و اقدام نمود. در همین راستا و با هدف شناسایی و معرفی گیاهان دارویی پرفروش عطاریهای شهر خرمآباد اقدام شد.
مواد و روش‌ها
این مطالعـه به صورت مقطعـی و روش تحقیـق مــورد استفاده، پیمایشی است. جمعآوری اطلاعات مربوط به پرفروشترین و پرمصرفترین گیاهان دارویی مورد تقاضای مردم از عطاریهای شهر خرمآباد، از طریق مصاحبههای حضوری با فروشـندگان گیاهان دارویی در عطاریهـا ثبـت گردید. این تحقیق توصیفی-مقطعی، از طریق پرسشنامهها و به روش نیمه ساختاریافته (Semi-structured method) صورت گرفت. در پرسشنامهها، علاوه بر نام محلی و عمومی گیاهان پرفروش، اطلاعات مربوط به مشخصات فردی شامل سن، جنس و سطح تحصیلات فروشندهها نیز ثبت گردید. فروشندگان گیاهان دارویی، پرفروشترین داروهـای گیـاهی در فصـول مختلف سال و عمدهترین موارد مصرف آن‌ها را عنوان نمودند. شناسایی گونههای دارویی با استفاده از منابع معتبر گیاهشناسی مانند فلور ایران (Asadi, 1988-2006)، فلور رنگی ایران (Ghahraman, 1996-2008)، فلور ایرانیکا (Rechinger, 1963-2018) و فلور ترکیه (Davis, 1965-1988) صورت گرفت.
نتایج
بر اساس تحلیل اطلاعات آماری، عطارهای شرکتکننده در مصاحبه (جدول 1)، دارای میانگین سنی 7/43 سال و میانگین تجربة کاری 8/13 سال بودند. 7/6 درصد از آن‌ها، رشتهها و گرایشهای تحصیلی مرتبط با گیاهان دارویی و 22 درصد افراد، دورههای تخصصی آموزش طب سنتی را گذرانده بودند. براساس نتایج این مطالعه، خانوادههای گیاهیLamiaceae (با 9 گونه دارویی) و Asteraceae (با 6 گونه دارویی)، پرمصرفترین خانوادههای گیاهی در خرمآباد محسوب میشود.
بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده از مصاحبههای صورت گرفته با 30 نفر ازعطاران شهر خرمآباد، 32 گونه رایج و پرمصرف در بین شهروندان شناسایی شد. خواص درمانی و کاربردهای سنتی پرمصرفترین گیاهان دارویی بر اساس نظر عطارها و باورهای رایج بین مردم، تهیه شده است (جدول 2). دو نام علمی برای گیاه دارویی تخم شربتی در جدول 2 ارائه شده که بنا بر گفته و تحقیق تجربی عطارهای مجرب خرمآباد، گیاه دارویی تخم شربتی در استانهای با اقلیمهای مختلف، از گونههای متفاوتی شامل تخم ریحان و تخم بالنگو استفاده میشود.
طبق نتایج حاصل از مصاحبه، حدود 42 درصد از مراجعهکنندگان، از داروهای گیاهی بهعنوان درمان منفرد و یا مکمل داروهای شیمیایی استفاده میکنند. بر این اساس؛ پرمصرفترین گیاهان دارویی در فصول پاییز و زمستان: آویشن، چای کوهی، پونه، گل بنفشه و ختمی، در فصول بهار و تابستان، علاوه بر آویشن و چای کوهی، تخم شربتی، در عطاریهای شهر خرمآباد بودند. بر اساس پاسخهای فروشندگان و مشاهدات شخصی، بیشترین مراجعات مردم به عطاری جهت درمان مشکلات و بیماریهای مربوط به دستگاه گوارش (اسهال، یبوست، درد و زخم معده و ناراحتیهای روده)، ناراحتیهای پوستی، مشکلات دستگاه تنفس (سرفه، سرماخوردگی)، ناراحتیهای زنان و مشکلات دستگاه ادراری (سنگ و عفونت کلیه و مثانه) است.
جدول 1. اطلاعات آماری عطارهای شرکتکننده در مصاحبه
|
درصد |
تعداد |
|
متغیرها |
|
60 |
18 |
مرد |
جنسیت |
|
40 |
12 |
زن |
|
|
3/3 |
1 |
35-25 |
ردههای سنی |
|
3/33 |
10 |
45-35 |
|
|
3/63 |
19 |
45 سال به بالا |
|
|
10 |
3 |
سیکل |
سطح تحصیلات |
|
7/66 |
20 |
دیپلم |
|
|
20 |
6 |
کارشناسی |
|
|
3/3 |
1 |
کارشناسی ارشد |
|
|
7/6 |
2 |
5-1 |
تجربه کاری (سال) |
|
7/16 |
5 |
10-5 |
|
|
30 |
9 |
15-10 |
|
|
3/33 |
10 |
20-15 |
|
|
3/13 |
4 |
25-20 |
بحث
لرستان با داشتن تنوع اقلیمی و رویشگاههای مناسب، از دیرباز دارای طب سنتی متمایزی بوده است. اطباء سنتی لرستان در چندین دهه گذشته برای درمان بیماریها و ناراحتیهای مشخص، از حدود هفتاد گیاه دارویی و بهصورت «تک گیاهی» استفاده مینمودهاند. بهعبارت دیگر؛ طبیبان سنتی لرستان برای درمان هر بیماری، فقط یک گیاه خاص و معین را تجویز میکردند.
میانگین سنی عطارهای این مطالعه، 7/43 سال و تجربة کاری آن‌ها 8/13 سال بود. میانگین سنی در مطالعه تهران 08/40 (Dolatkhahi and Ghorbani, 2013)، در خراسان رضوی، حدود 37 سال (Moradi and Eslahi, 2014) و در شیراز حدود 39 سال عنوان شده است (Hosseini et al., 2017). درصد کمی (7/6 درصد) از عطارهای شرکتکننده در مصاحبه، تحصیلات دانشگاهی مرتبط با گیاهان دارویی داشتند که این موضوع در نتایج سایر مطالعات صورت گرفته نیز گزارش شده است
جدول 2. گیاهان دارویی پرفروش در عطاریهای شهر خرمآباد (مهم‌ترین گیاهان دارویی از نظر میزان فروش)
|
خواص درمانی |
نحوه استفاده |
قسمت مورد استفاده |
نام محلی |
نام فارسی |
نام علمی |
خانواده |
ردیف |
|
قابض، درمان شکستگی، درمان ورم معده و زخم اثنیعشر، ضد عفونیکردن هوای اتاق در مواقع زکام و سرماخوردگی و سایر بیماریهای عفونی |
خوراکی آدامس جویدنی پماد |
میوه، رزین، برگ، ریشه |
قلنگ نَرمه
|
پسته وحشی، بنه |
Pistacia khinjuk Stocks |
Anacardiaceae |
1 |
|
چاشنی غذا، درمان اسهال، بهبود عملکرد دستگاه گوارش، ضد اسپاسم، مدر، درمان بیماری قارچی پوست |
ادویه، دمکرده |
سرشاخههای گلدار |
فیاله |
خوشاریزه کوهستانی |
Echinophara cinerea Boiss. |
Apiaceae |
2 |
|
اشتها آور، ضد نفخ، درمان اختلالات گوارشی، درمان اختلالات تنفسی |
خوراکی |
برگ، ریشه، ساقه، جوانهها |
کاله |
گلپر کوهستانی |
Tetrataenium lasiopetalum (Boiss.) Manden |
Apiaceae |
3 |
|
معطر، مقوی قلب، ضد نفخ، معرق، مدر، دفع انگلهای روده، استعمال خارجی جهت درمان جوش |
ادویه، خوراکی |
برگ، دانه، ریشه |
گلپر |
گلپر |
Heracleum persicum desf. ex fischer |
Apiaceae |
4 |
|
ضد نفخ، ضد التهاب، درمان سردرد و میگرن |
خوراکی دمکرده |
برگ، گل |
مخالصه |
مینای کوهسری |
Tanacetum kotschyi Boiss. |
Asteraceae |
5 |
|
چاشنی غذا، ضد سرفه، ضد نفخ، ضد تب، ضد عفونیکننده، درمان گرمی بدن، مسکن سردرد |
ادویه جوشانده پودر |
سرشاخههای گلدار |
جوشن |
درمنه دنائی، درمنه ایرانی |
Artemisia persica Boiss. |
Asteraceae |
6 |
|
درمان التهاب پوستی، تقویت مو و پوست (شفاف و طلایی کردن مو)، آرامبخش، درمان ناراحتیهای گوارشی، ضد تب، بخور بابونه جهت درمان سرماخوردگی، التهاب دهان و گلو، بهبود آکنه و جوشهای صورت |
دمکرده |
گل، برگ |
گل باینه |
گل بابونه |
Anthemis cotula L. |
Asteraceae |
7 |
|
ضد تب، درمان یرقان، تصفیه خون، درمان جوشها، ضد حساسیتهای پوستی |
جوشانده |
ریشه، سرشاخه های گلدار |
چقچقه |
کاسنی |
Cichorium intybus L. |
Asteraceae |
8 |
|
محافظ کبد، تحریک ترشح شیر مادر، کاهش فشار و چربی خون |
دمکرده |
دانه، میوه، ریشه |
---- |
خار مریم |
Silybum marianum (L.) Gaertn |
Asteraceae |
9 |
|
کاهش قند خون، درمان سوء هاضمه، اشتها آور، مقوی اعصاب، ضد کرم، ضد هموروئید، ضد تب، درمان حساسیتهای همراه با آبریزش |
دمکرده |
سرشاخههای گلدار، ریشه |
برینج داس
|
بومادران |
Achillea wilhelmsii C.Koch. |
Asteraceae |
10 |
|
مقوی قلب، نشاط آور، قابض، مدر، معرق، افزایش دهنده فشارخون، همراه سنبلالطیب و لیمو عمانی در درمان بیماریهای دستگاه تنفس و بیاختیاری ادراری در کودکان، درمان سر درد، ضد سرفه، درمان ناراحتی اعصاب، سرگیجه و اضطراب |
دمکرده |
گل، برگ |
گاوزو |
گل گاوزبان |
Anchusa Ovata Lehm.
|
Boraginaceae |
11 |
|
مدر، ملین، خنک کننده، ضد تب، درمان سرفههای مزمن و گرفتگی صدا |
|
دانه، گل، برگ |
---- |
خاکشیر |
Sysmbrium sophia L.= Descurainia sophia
|
Brassicaceae |
12 |
|
خلط آور، درمان زخم معده، مقوی دستگاه گوارش، مسکن، مدر |
خوراکی جوشانده |
برگ، ریشه |
ملیم، |
شیرین بیان |
Glycyrrhiza glabra L. |
Fabaceae |
13 |
|
قابض، کاهش قندخون، ضد باکتری و ضد ویروس |
خوراکی |
رزین، برگ، مان |
گزوله، مان بلی، |
دارمازو |
Quercus infectoria Oliv. |
Fagaceae |
14 |
|
قابض، مقوی عمومی بدن، خلط آور، درمان اسهال، رفع سوء هاضمه، درمان کم خونی، سستی و ضعف ستخوانها |
خوراکی |
میوه، جفت میوه، |
بلی
|
بلوط |
Quercus brantii Lindl.= Q. persica |
Fagaceae |
15 |
|
ادامه جدول 2. |
|||||||
|
خواص درمانی |
نحوه استفاده |
قسمت مورد استفاده |
نام محلی |
نام فارسی |
نام علمی |
خانواده |
ردیف |
|
چاشنی غذا، ضد سرفه و خلط آور، آرامبخش، بخور جهت سرماخوردگی، ضد باکتری و ضد قارچ قوی |
چاشنی ادویه دمکرده |
اندامهای هوایی |
ازگوئه، ازبوئه |
آویشن |
Thymus kotschyanus Boiss. & Hohen |
Lamiaceae |
16 |
|
ادویه، مقوی معده، ضد نفخ، مدر، اشتها آور، مسکن درد دندان، ضد سرفه، خلطآور، ضد اسپاسم عضلات، قابض |
خوراکی پودر |
اندامهای هوایی |
مرزه |
مرزه، جاتره |
Satureja khuzistanica jamzad. |
Lamiaceae |
17 |
|
مقوی معده، معرق، مسکن، مسهل، ضد نفخ، درمان سرماخوردگی، ضد اسپاسم، درمان سکسکه |
ادویه دمکرده |
سرشاخههای گلدار |
مفّرا |
پونه‌سای مواج |
Nepeta crispa Wild. |
Lamiaceae |
18 |
|
مصرف خوراکی، چاشنی غذا، ضد تب، آرامبخش، ضد چربی خون، ضد اسهال |
دمکرده ادویه |
برگ |
سمساء |
بادرنجبویه دنائی |
Dracocephalum kotschyii Boiss. |
Lamiaceae |
19 |
|
مصرف غذایی، ضد نفخ، مقوی عمومی بدن، مدر، معرق، درمان اسهال، مسکن سردردهای عصبی و میگرن و دردهای قفسه سینه |
پودر، دمکرده |
برگ، سرشاخههای گلدار، اسانس |
نعناع |
نعناع فلفلی |
Mentha Piperita L. |
Lamiaceae |
20 |
|
درمان سرماخوردگی، مقوی اعصاب، مقوی قلب |
دمکرده |
گل |
کُلکنه، پشمینه، |
چای کوهی |
Stachys lavandulifolia Vahl. |
Lamiaceae |
21 |
|
چاشنی غذا، ضد میکروب، درمان آسم و برونشیت |
پودر دمکرده |
سرشاخههای گلدار |
جاتنه |
جاتنه، زوفایی |
Thymbra spicata L. |
Lamiaceae |
22 |
|
خوراکی، آرامبخش، ضد نفخ، تقویت معده، ضد تب |
خوراکی دمکرده |
سرشاخههای گلدار، برگ |
پینه، پوینه |
پونه |
Mentha longifolia (L.) Hudson. |
Lamiaceae |
23 |
|
رفع عطش، ضد سرفه، مدر، درمان دردهای دستگاه گوارش، آرامبخش |
خوراکی |
دانه |
تخم شربتی |
تخم ریحان |
-Ocimum basilicum L. -Lallementia iberica (Stev.) Fisch. & C. A. Mey. |
Lamiaceae |
24 |
|
دفع سنگ کلیه، مسکن دردهای گوارشی، روماتیسمی و بیماریهای رطوبتی |
خوراکی دمکرده |
برگ، پیاز |
بُنسور، سور پا |
پیاز یزدی |
Allium jesdianum Boiss. |
Liliaceae |
25 |
|
مصرف غذایی، معطرکننده ترشی، مدر، معرق، خلطآور، اشتها آور، مسکن درد مفاصل، درمان فشار خون |
خوراکی، پودر |
ریزوم، برگ |
زیل، پیشوک |
موسیر |
Allium hirtifolium Boiss. |
Liliaceae |
26 |
|
ضد سرفه، ملین، مسهل، درمان سرماخوردگی، مدر، ضد تب، نرم کننده و تقویت کننده موی سر |
دمکرده ضماد |
گل، برگ، میوه، ریشه |
گل هیرو |
گل ختمی |
Althaea officinalis L. |
Malvaceae |
27 |
|
ملین، ضد تب، ضد سرفه، درمان زخم معده، درمان اسهال، درمان یبوست مزمن |
دمکرده |
برگ، دانه |
بارهنگ |
بارهنگ،
|
Plantago major L. |
Plantaginaceae |
28 |
|
مصرف غذایی، مقوی عمومی، ضد افسردگی، نرم کننده پوست، کمک به ترک سیگار و اعتیاد به مواد مخدر |
پودر دمکرده |
دانه |
جو باریک |
جو دوسر، یولاف |
Avena sativa L. |
Poaceae |
29 |
|
تقویت مو و جلوگیری از ریزش مو، ضد سرفه، درمان فشار خون |
جوشانده، ضماد |
برگ، گل، میوه |
سِدر |
سِدر، کُنار |
Ziziphus spina-christi (L.) Willd. |
Rhamnaceae |
30 |
|
حاوی ویتامینها، ضد اسهال، کاهش عطش، مقوی، ضد فشار خون |
خوراکی دمکرده |
گل، میوه، نهنج |
می‌داره |
نسترن وحشی |
Rosa canina L. |
Rosaceae |
31 |
|
نرم کننده، خلط آور، معرق، درمان بیماریهای کلیه، مثانه و دستگاه گوارش |
دمکرده |
گل، برگ |
گل بِنوشه |
گل بنفشه |
Viola odorata |
Violaceae |
32 |
(Hosseini et al., 2017 Dolatkhahi and Ghorbani, 2013;). میانگین تجربة کاری عطارهای این مطالعه، 8/13 سال بود که میتوان آن را به خانوادگی بودن و دیرینه بودن این حرفه نسبت داد. در تهران نیز میانگین سابقه کاری، 16 سال گزارش شده است. کاذب و موقت نبودن شغل عطاری، علت وجود افراد پرسابقه در این شغل عنوان شده است (Ashayeri et al., 2013). با توجه به این که حرفه عطاری تا حدود زیادی یک حرفه خانوادگی و کهن محسوب میشود و دانش مربوط به خواص گیاهان دارویی معمولاً سینه به سینه بین افراد منتقل شده است، تهیه گیاهان دارویی از عطارهای باتجربهتر و با سابقه طولانیتر، منطقیتر به نظر میآید.
بر اساس نتایج این مطالعه، حدود 60 درصد از افراد هنگام مراجعه به عطاری، با گیاه دارویی که برای درمان بیماری و ناراحتی خود مفید است، آشنایی دارند. این دانش را از طریق تجربیات و دانستههای والدین، دوستان، مطالعه منابع علمی مرتبط و اینترنت کسب مینمایند. طبق نظر اکثر عطارهای شرکتکننده در مصاحبه، نکته قابل تأمل این است که اطلاعات کسب شده از سایت‌های نامعتبر اینترنتی، موثق نبوده و از درجه اعتبار و اطمینان بالایی برخوردار نیست و در پیشنهادها و اطلاعات ناقص آن‌ها به مزاجشناسی و طبع افراد، توجهی نشده است. تعدادی از عطارهای مصاحبهشونده که اغلب از تجربه یا سواد بالایی هم در این رشته برخوردار بودند، اغراق و غلوگویی برخی عطارها در درمان مشکلات و بیماریهای افراد با گیاهان دارویی و داروهای گیاهی را از مشکلات اصلی این حرفه عنوان نمودند. این معضل در نهایت؛ عدم دستیابی مراجعهکننده به نتیجه مطلوب و گاهی اوقات ایجاد مشکلات جسمی مضاعف، بیاعتمادی به استفاده از گیاهان دارویی و طب سنتی را در پی خواهد داشت.
بر اساس نتایج پژوهش صورت گرفته در عطاریهای استان لرستان در سال 1387، تعداد کل گیاهان دارویی موجود در عطاریها، حدود 336 گونه گزارش شده است (Naderi et al., 2009). بر اساس نتایج مطالعه حاضر، 32 گونه دارویی بهعنوان پرفروشترین و پرمصرفترین گیاهان دارویی شهر خرمآباد معرفی شدند. بسیاری از مردم این شهر حتی اگر به داروهای شیمیایی طب مدرن نیز دسترسی باشند، از گیاهان دارویی برای درمان بیماریهای ساده مانند سرماخوردگی، سرفه، تب، ناراحتیهای گوارشی، بیماریهای پوستی و گزشهای سمّی، استفاده میکنند.
گیاه دارویی آویشن (Thymus kotschyanus Boiss. & Hohen) با نام محلی «ازبوئه یا ازگوئه»، پرفروشترین داروی گیاهی در عطاریهای خرمآباد، به عنوان یکی از بهترین گزینهها برای درمان سرفه و بیماریهای تنفسی به شمار میرود و مردم استان با نوشیدن دمنوش و چای آویشن از خاصیت درمانی این گیاه دارویی در چهار فصل سال بهره میبرند. برخی از گونههای گیاهی موجود در عطاریهای خرمآباد، علاوه بر مصارف دارویی، بهعنوان ادویه و طعمدهندههای طبیعی نیز استفاده میشود که ازجمله آن‌ها میتوان به سمساء، مفرّا، گلپر، جوشن، پونه و مرزه اشاره نمود. مردم لرستان از دیرباز از این گیاهان در طبخ غذا بهره برده‌اند و جزء جدانشدنی از فرهنگ بومی استان محسوب میشوند. گیاه دارویی مفرّا، از گونههای انحصاری لرستان است که در بین مردم استان، عمدتاً برای تقویت معده، ضد نفخ، ضد سرفه، تقویت معده، مسهل و درمان سرماخوردگی مورد استفاده قرار میگیرد. از دیگر گیاهان دارویی بومی، شناخته شده و پرمصرف بین مردم منطقه، گلپر است که با طعم و عطری قوی، برای درمان اختلالات گوارشی، بهبود اختلالات تنفسی و تحریک اشتها مصرف میشود. گیاه دارویی بسیار مفید دیگری که در لرستان و بهویژه در خرمآباد مورد استفاده قرار میگیرد، بُنسور (سورپا) است که بهعنوان دفعکننده سنگ کلیه و مسکن دردهای گوارشی و روماتیسمی مصرف میشود. این گیاه دارویی باارزش، در ارتفاع بالای کوهستانهای استان رویش دارد و طی سالهای اخیر، در معرض خطر و بهرهبرداری بیرویه قرار گرفته و تراکم آن در رویشگاهها، به شدت کاهش یافته است. این گونههای دارویی ارزشمند، اکثراً بومی لرستان بوده و نیازی به تهیه و خرید از سایر مناطق کشور نیست. اغلب گیاهان دارویی ذکر شده در این مطالعه، در استان لرستان هم بهصورت وحشی و طبیعی رویش دارند و از طبیعت جمعآوری میشوند و هم در مقیاسهای کوچک توسط کشاورزان کشت میشوند و در بازارهای محلی نیز بهصورت تازه و خشک در معرض فروش قرار میگیرند و از پتانسیل تجاریسازی خوبی برخوردار میباشند. با این وجود؛ تعدادی از گونهها به دلیل تقاضای بالا یا ارسال به شهرهای دیگر، از عمدهفروشیهای خارج استان تأمین میشود.
پرفروشترین گیاهان دارویی در عطاریهای شهر خرمآباد در فصول پاییز و زمستان: آویشن، چای کوهی، پونه و ختمی و در فصول بهار و تابستان، علاوه بر آویشن و چای کوهی، تخم شربتی و خاکشیر، بود. مقایسه لیست گیاهان دارویی پرفروش سایر مقالات منتشر شده (Dolatkhahi and Ghorbani, 2013; Hosseini et al., 2017; Moradi and Eslahi, 2014)، با فهرست گیاهان مطرح شده در این پژوهش، حدود 30% اشتراک دارند. شایعترین گیاهان خریداری شده از عطاریهای شهر تهران در فصل بهـار بـه ترتیـب، گـل گـاوزبـان، سـنبلالطیـب و خاکشیر و بنفشه در فصل تابستان؛ خاکشیر، کاسنی، شاتره و تخم شربتی، در فصل پاییز؛ آویشن، پنیرک، گل ختمی و گل بنفشه و در فصل زمستان؛ دارچین، زنجبیل، چهارگل و آویشن (Dolatkhahi and Ghorbani, 2013) بوده است. در سه شهرستان از استان خراسان رضوی، در فصل بهار؛ بومادران، کلپوره و کاسنی، در فصل تابستان؛ خاکشیر، ترنجبین و تخم شربتی، در فصل پاییز، به ترتیب عناب، آویشن و گل ختمی و در فصل زمستان به ترتیب آویشن، زنجبیل و گل ختمی است (Moradi and Eslahi, 2014). در شیراز، مهم‌ترین گیاهان مورد تقاضای مردم، بابونه، گل گاوزبان، اسطوخودوس، خاکشیر و دارچین، معرفی شده است (Hosseini et al., 2017). با مقایسه این گیاهان میتوان گفت که در سایر پژوهشها از گونههای عمومی که در مناطق زیادی در کشور رویش دارند نام برده شده است؛ درحالیکه در این مطالعه، پرفروشترین گیاهان دارویی، اغلب گونههای بومی و انحصاری لرستان بودند. خرمآباد یکی از رویشگاههای کم‌نظیر ایران با تنوع گونههای دارویی است که انار و گردو در کنار هم میرویند، اما متأسفانه با هجوم بهرهبرداران و سودجویان، این رویشگاه غنی، در معرض آسیب قرار گرفته است. به نظر میرسد گیاهان دارویی خرمآباد، به علت محدود بودن رویشگاه و انحصاری بودن گیاه به سایر مناطق کشور صادر نمیشود یا ناشی از ضعف شبکه توزیع گیاهان دارویی در شهرستان میباشد. این گیاهان دارویی، عمدتاً توسط مردم محلی در بازارچهها و یا توسط عطارها مورد خرید و فروش قرار میگیرند. ناآشنایی خیلی از مردم کشور و حتی شهروندان لرستانی با گونههای دارویی بومی لرستان نظیر: کاله، سمساء و مفرّا، مؤید این امر میباشد. اقداماتی در راستای کشت، معرفی و شناساندن گیاهان دارویی بومی خاص به سایر شهرها، زمینه استفاده و دسترسی مردم سایر مناطق را هم با این گیاهان دارویی فراهم مینماید.
بر اساس نظر مصاحبهشوندگان، به‌کارگیری طب سنتی و گیاهان دارویی در کنار طب نوین و استفاده از ظرفیتهای نظام پزشکی کشور، نقش مهمی در ارتقاء کیفیت و اثربخشی درمان بیماریها خواهد داشت. اعتماد مردم به مصرف گیاهان دارویی، عدم استانداردسازی گیاهان دارویی، مشخص نبودن اولویتهای اکولوژیکی و اقتصادی، عدم وجود سیاستهای هدفمند منجر به فعالیتهای ناموفق و فاقد انسجام کافی در زمینه گیاهان دارویی میباشد (Asayeshpoor, 2015). کشت و پرورش گیاهان دارویی هر منطقه بر اساس طبع و مزاج مردم آن منطقه، تولید و بستهبندی مواد اولیه داروهای گیاهی، ایجاد فرصتهای شغلی کوچک در مناطق توسعهنیافته، میتواند داروهای گیاهی ارزانقیمت را در اختیار مصرفکنندگان قرار دهد (Qaraaty et al., 2014). با توجه به اقبال وسیع مردم در استفاده سنتی از گیاهان دارویی، مطالعات بیشتر میتواند راهگشای شناخت بسیاری از خواص گیاهان دارویی باشد (Dolatkhahi and Ghorbani, 2013). با توجه به تقاضای برای مصرف گیاهان دارویی، برنامهریزی در جهت آموزش پزشکان و مردم در خصوص خواص و نحوه صحیح مصرف این گیاهان دارویی پرکاربرد، ضروری به نظر میرسد (Dolatkhahi and Ghorbani, 2013). استفاده از گیاهان دارویی، به طبیعت گیاه، وضعیت مزاجی افراد و شرایط آب و هوایی فصول مختلف سال بستگی دارد. شناخت سلیقهها و رویکرد جامعه به مصرف گیاهان دارویی و توجه به دیدگاهها و پیشنهادهای مصرفکنندگان، میتواند راهنمای خوبی برای برنامهریزان و سیاست‌گزاران صنعت دارویی کشور باشد تا با اتخاذ راهکارهای مناسب علمی، شاهد بازیابی تجربیات و فرهنگ مصرف داروهای گیاهی باشیم (Bagheri et al., 2005). آموزشهای کاربردی، منجر به افزایش سطح آگاهی فروشندگان و مصرفکنندگان گیاهان دارویی، بهبود کیفیت و افزایش اطمینان از اثرگذاری آن‌ها در بهبود بیماریها خواهد شد. استان لرستان دارای ظرفیتهای بزرگ طبیعی و انسانی در عرصه گیاهان دارویی است. آموزش و تشویق کشاورزان با هدف کاشت زراعی و گلخانهای گونههای دارویی انحصاری و پرمصرف با بازار فروش تضمین شده، نقش مؤثری در بهرهبرداری پایدار و حفظ تنوع زیستی استان دارد. با توجه به مصرف گسترده داروهای گیاهی در جامعه، بررسی بالینی روند اثربخشی و ایمنی مصرف آن‌ها، به منظور افزایش کیفیت خدمات و مواد گیاهی ارائه شده در عطاریها، توصیه میگردد. تلفیقی از موارد فوق، در راستای احیاء و تقویت طب سنتی بهعنوان جزئی از فرهنگ جامعه، سودمند خواهد بود.
تشکر و قدردانی
در تهیه این مقاله از تجربیات ارزشمند آقای نجات دکامین و خانمها شیرین ایازی استفاده گردید که بدین‌وسیله تشکر و قدردانی میشود.
)